شعارسال: شاید اصلاً فکرش را هم نکنید، اما یک محصول کشاورزی، از زمانی که کاشته می‌شود تا زمانی که برای استفاده صادر می‌شود یا به‌دست ما می‌رسد، مسیر درازی را طی می‌کند و میزان زیادی از محصول (حدود 35 درصد) دچار هدررفت می‌شود. کشاورز با کمبودهایی مثل کمبود آب مواجه می‌شود، دست دلالان در کار است و قیمت‌ها را بالا و پایین می‌کنند و این روند تا انتها ادامه دارد. در این گزارش سراغ دو نفر از کارشناسان این حوزه رفته‌ایم و از علل نقص در زنجیره تولید محصولات کشاورزی پرسیده‌ایم و این‌که باید چه کنیم تا این نقص‌ها برطرف شود. گزارش ما را درباره حفره‌های زنجیره تولید محصولات کشاورزی بخوانید، آن‌وقت می‌فهمید از مزرعه تا سفره چه جای خالی‌هایی وجود دارد که مسئولان باید آن را پر کنند.
 
آموزش ضعیف در بخش کشاورزی
 
عنایت‌الله بیابانی، فعال اقتصادی و قائم‌مقام خانه کشاورز، دراین‌باره به «سبزینه» می‌گوید: اگر بخواهیم به زنجیره تولید بدون نقص به‌عنوان راه نجاتی برای کشاورزی نگاه کنیم و امیدوار باشیم تولیداتمان روند درستی را طی کند، باید فکری برای مسیر مزرعه تا برداشت کنیم. یکی از مشکلات موجود در بحث زنجیره تولید درحال‌حاضر مسأله کارگری است؛ زیرا تعداد کارگران برای کاشت محصول هر سال کاهش پیدا می‌کند. با توجه به این‌که کشاورزها اغلب افراد مسن هستند، به یک بازمهندسی در بخش کشاورزی در مراحل کاشت، داشت و برداشت نیاز داریم. متأسفانه درحال‌حاضر 200 تا 300 هزار دانشجوی مهندسی کشاورزی بیکار داریم که حاضر نیستند روی زمین‌ کار کنند. این نشان می‌دهد که آموزش ما ضعیف است یا این‌که در بخش مهندسی کشاورزی از دنیا عقب هستیم.
 
قائم‌مقام خانه کشاورز ادامه می‌دهد: به دو دلیل به تغییر در بخش کشاورزی و ایجاد زنجیره تولید نیاز داریم؛ اول این‌که تولیدات کشاورزی برای بهره‌برداری صرفه اقتصادی ندارد؛ مثلاً گندم دوهزار و 500 تومانی باعث اعتراض بسیاری از کشاورزان شده است. دوم این‌که محدودیت منابع آبی و افزایش هدررفت محصول باعث بی‌انگیزه‌ شدن کشاورز می‌شود. چندین مرتبه اعلام کرده‌ام که باید به کشاورز آب لازم را بدهند و هزینه‌ها را کم کنیم تا کشاورزی را زنده نگه‌داریم. به‌علاوه این‌که ماندگاری محصولات کشاورزی فقط از طریق ایجاد و تکمیل زنجیره تولید امکان‌پذیر است. افزایش بهره‌وری، کاهش هزینه‌های تولید و ضایعات از مزایای ایجاد زنجیره تولید کامل و بدون نقص است.
 
به‌گفته بیابانی، محصول تولیدی برای رسیدن به بازار باید مسیرهایی را طی کند و اگر این مسیر درست طی شود، به‌نفع کشاورز است. او ادامه می‌دهد: در بخش‌های بسته‌بندی، بنکداری و مراکز عرضه محصولات تولیدی کشاورزان حلقه‌های خالی وجود دارد که دلالان آن را پر می‌کنند و همین موضوع یعنی وجود دلالان در زنجیره تولید تا مصرف اصلی‌ترین عامل شکاف شدید قیمت محصول از محل تولید تا مصرف است. سالیان سال است که بخش کشاورزی کشور با حضور دلالان در زنجیره تولید و همچنین اختلاف قیمت محصولات از تولید تا مصرف درگیر است، اما تاکنون راه‌حلی برای آن پیدا نشده است. وقتی زنجیره تولید تا عرضه محصولات کشاورزی و باغی مدیریت‌شده باشد و دلال واسطه‌ای و نهفته‌ای وجود نداشته باشد، موفق هستیم. در حوزه کشاورزی، مخصوصاً در بخش تولید محصولات باغی، وجود دلالان در فضای خالی زنجیره تولید تا مصرف بسیار پررنگ است، اما در بخش‌های خرید گندم و غلات واسطه‌ها تأثیر جدی ندارند.
 
او می‌گوید: اکنون که بهره‌برداران بخش کشاورزی، به‌سبب نبود زنجیره تولید، با چالش‌های متعددی نظیر تولید محصول بدون داشتن بازار روبه‌رو هستند، با ایجاد زنجیره تولید، کشاورزان دیگر دغدغه تأمین به‌موقع نهاده‌ها، تولید، بازاریابی و توزیع محصول را ندارند.
 
ضرورت سرمایه‌گذاری دولت در بخش کشاورزی
 
حالا چه باید کرد؟ این سوالی است که از عنایت‌الله بیابانی می‌پرسیم. او می‌گوید: دولت باید سرمایه‌گذاری و مجتمع‌هایی را برای تولید نشاء آماده کند که نشاء را هم ارزان و هم سهل‌الوصول به‌دست کشاورز برساند. به‌علاوه این‌که دست دلالان را از بازار کوتاه کند. باید یک زنجیره تولید قوی بسازیم. ایجاد زنجیره در بخش کشاورزی یعنی صفر تا 100 تولید را در نظر بگیریم که همین امر موجب می‌شود کشاورزان یک سال با مازاد و سال بعد با کاهش تولید روبه‌رو نشوند؛ برای مثال یک سال گندم ‌فروش داشته و سال بعد همه کشاورزان گندم می‌کارند؛ درحالی‌که باید جو را وارد کنیم و این یعنی عدم تعادل در بخش کشاورزی! از زمانی که به بخش کشاورزی بیش از خود آن بها داده شد، کشاورزان تنها به فکر دریافت سود هستند؛ مثلاً سال گذشته آن‌قدر میزان کاشت گوجه‌فرنگی زیاد شد که گوجه‌فرنگی‌ها را به دام‌ها دادند. همچنین باید به کشاورزها تفهیم کنیم به‌دلیل این‌که بازار یک محصول در یک مقطع خوب می‌شود، برای کاشت دوم سراغ آن محصول نروند. این‌جاست که زنجیره تولید از بین می‌رود و با مازاد روبه‌رو می‌شویم.
 
به‌گفته بیابانی، با ایجاد زنجیره تولید، عرضه مستقیم محصولات کشاورزی و حذف واسطه‌ها و دلالان دیگر نگران نوسان قیمت محصولات در بازار نیستیم.
 
کار تنظیم بازار را به جهاد کشاورزی بسپارید
 
«متأسفانه اهمیت چندانی به تولید در بخش کشاورزی داده نمی‌شود و شاهد نگاه جدی به این بخش به‌عنوان ستون اصلی اقتصاد کشور نیستیم.» این جمله را محمدشفیع ملک‌زاده، رئیس نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی، می‌گوید.
 
او اعتقاد دارد داستان حفره‌های زنجیره تولید کشاورزی از آن‌جایی آب می‌خورد که قانون تمرکز که اختیارات کامل به وزارت جهاد کشاورزی می‌داد تا از صفر تا 100 مزرعه تا سفره را پیگیری کند، از این وزارتخانه سلب شد. به‌گفته او، بنا به مصوبه سال 1391 مجلس شورای اسلامی، قانون انتزاع تصویب و وظایف تنظیم بازار محصولات کشاورزی به وزارت جهاد واگذار شد تا براساس آن در میزان تولید و مصرف محصولات مدیریت جامعی صورت گیرد. قبل از اجرای قانون تمرکز تأمین نهاده‌ها در یک وزارتخانه و تولید در وزارتخانه دیگر صورت می‌گرفت که  این امر تأخیر در تأمین نهاده‌ها و بازار غیرقابل پیش‌بینی برای محصولات را به همراه داشت که با اجرای قانون تمرکز، برخی از مشکلات بهره‌برداران مرتفع شد، اما متأسفانه این مسئولیت از این نهاد سلب و ضربه سنگینی به بدنه اقتصاد کشاورزی وارد شد.
 
او می‌گوید: زمانی که می‌خواهند بخش بازرگانی را از وزارت جهاد کشاورزی بگیرند، دیگر نباید انتظار داشته باشیم زنجیره تولید و عرضه مناسبی داشته باشیم.
 
 ملک‌زاده ادامه می‌دهد: واقعیت این است که تصمیم‌گیرنده نهایی باید یک دستگاه واحد باشد تا با اختیارات تام خود بتواند برنامه‌ها را پیش ببرد.
 
رئیس نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی ادامه می‌دهد: اگر بخواهیم زنجیره تولید سالمی داشته باشیم، باید فاصله قیمت‌ها را به حداقل برسانیم. از طرفی با استفاده از برنامه‌ها و سیاست‌هایی که دستگاه‌های مرتبط می‌توانند داشته باشند، کشاورزی را به یک اقتصاد تبدیل کنیم تا بتوانیم حداکثر استفاده و ارزآوری را از محصولات اقتصادی و کشاورزی داشته باشیم. باید قبول کنیم که اختیارات تنظیم بازار محصولات کشاورزی باید در دست خود جهاد کشاورزی باشد که متولی تولید است تا بتواند بخش بازرگانی را هم به‌خوبی مدیریت کند.
 
او با بیان این‌که متأسفانه درحال‌حاضر کاری به تولید و تولیدکننده نداریم، ادامه می‌دهد: مشکل اساسی بیش از 70 یا 80 درصد در بخش بازرگانی و بازار این است که کشاورز را که زحمت‌ کشیده و برای محصولش هزینه کرده است، آن ‌هم در شرایط قهری طبیعت، رها می‌کنیم. هیچ تضمینی برای کشاورز وجود ندارد که بتواند محصولش را بعد از برداشت به‌شکل درستی عرضه کند و با خسارت و ضرر مواجه نشود. به‌دلیل نبود بازار درست اکثر مواقع بهترین محصولات با کیفیت بالا روی دست کشاورز مانده است.
 
ماشین‌آلات فرسوده و قدیمی، مهم‌ترین عامل هدررفت محصولات کشاورزی
 
به‌گفته ملک‌زاده، اتخاذ سیاست‌های غلط در گذشته، بالا بودن هزینه‌های تولید و قیمت تمام‌شده، بسته‌بندی نامناسب، بوروکراسی طولانی برای صادرکنندگان و تعرفه‌های بالا مانع توسعه صادرات بخش کشاورزی شده است.
 
او ادامه می‌دهد: بیش‌ترین آسیبی که به تولیدکنندگان بخش کشاورزی وارد می‌شود، به حوزه بازاررسانی و صادرات برمی‌گردد. او درعین‌حال ایجاد شرکت‌های هلدینگ با مشارکت کشاورزان را از راهکارهای توسعه صادرات و مدیریت تولید و عرضه می‌داند.
 
ملک‌زاده درباره ضایعات محصولات کشاورزی اظهار داشت: در ایران نزدیک به 125 میلیون تن محصولات کشاورزی تولید می‌شود که بخشی از آن به‌علت فرسودگی ماشین‌آلات کشاورزی، نارسایی بخش حمل‌ونقل و نداشتن انبار و سردخانه‌های مناسب به ضایعات تبدیل می‌شود. امیدوارم که این ضایعات از طریق توسعه مکانیزاسیون کشاورزی و صنایع تبدیلی و تکمیلی و با حمایت دولت، کاهش یابد.
 
رئیس نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی ادامه می‌دهد: 35 درصد از 125 میلیون تن محصول کشاورزی کشور هدر می‌رود. اگر با ایجاد زنجیره امن به تولید کمک کنیم و ضایعات را به حداقل برسانیم که 100 درصد امکانش وجود دارد، مطمئن باشید در کم‌تر از چهار یا پنج سال روند هدررفت محصولات از 35 به 10 درصد می‌رسد. به این شرط که ماشین‌آلات فرسوده و قدیمی که مهم‌ترین عامل هدررفت محصول است، جای خود را به محصولات با فناوری روز بدهد.

 
شعارسال،با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته  از   روزنامه سبزینه ،تاریخ انتشار: 8 اردیبهشت   1399،کدخبر: 82888،www.sabzineh.org