شعار سال: مكتب نهاد گرايي Institutionalism در اقتصاد شاخه اي از مكتب تاريخي «فردريك ليست» اقتصاد آلماني قرن 19 است كه برخلاف نظریه آدام اسمیت و مکتب کلاسیک، معتقد بود در امر توسعه كشورها، به جاي انگيزه ها و سود فردي، بايد به روحيه و خلق و خوي جمعي، تجارب تاريخي كشورها و بويژه عنصر ناسيوناليزم هم توجه كرد و به عبارتي اقتصاد سياسي كشورها را هم مورد توجه قرار داد

نورستن وبلن را پایه گذاری نهادگرایی در اقتصاد می دانند اما نهادگرايي به عنوان يك مكتب توسعه، از اواخر قرن بيستم(دهه 70 ميلادي) ظهور كرد كه از نظريه پردازان آن مي توان به نورث، پرزورسكي، لفت ويچ و اوانز اشاره كرد. برخي از آنها در باره نهاد گرايي نظريه فلسفي داشتند و برخي الگوي توسعه استخراج كردند كه اصطلاحا به الگوي «دولت توسعه خواه» مشهور است. (به عنوان مثال كتاب عجم اغلو و رابينسون با عنوان«چرا ملت ها شكست مي خورند؟» از جمله آثار مهم و متاخري است كه در چهارچوب مكتب نهاد گرايي نوشته شده است)

نهادگراهاي قرن بيستم از دو شاخه و دو مکتب مجزا به هم متصل شده اند. برخي نهادگرايان قديم و پيروان فردريك ليست معتقدند كه بايد در فرايند توسعه به نقش نهادها توجه كرد كه البته منظور صرفا نهادها به معني امروزي (يعني تشكل ها و سازمان ها) نيست بلكه مقصود عادات، رسوم، سنت ها، تاريخ، قوانين، بوروكراسي، روش و نگرش مردم به زندگي و خلاصه هر چيزي است كه مي تواند مولد نوعي فرهنگ و رفتارجمعي باشد. برخي نهادگرا هم مثل نورث، از متفكرين نئوليبرال بودند كه به جمع نهاد گرایان پيوستند و مثلا نقش ايدئولوژي در توسعه و عقب ماندگي كشورها را مهم دانستند.

ظهور نهادگرايي در قالب «الگوي دولت توسعه خواه» از اواخر دهه 70 ممكن شد. تا قبل اين تاريخ، در باره نقش دولت و بخش خصوصي در توسعه كشوها، دو ديدگاه متفاوت وجود داشت. نئوليبرال ها معتقد به نقش حداقلی براي دولت و نقش بيشتر براي سرمايه داران خصوصي بودند و در مقابل، سوسياليست ها معتقد بودند كه توسعه اقتصادی صرفا وظيفه دولت است. هر دوي اين نظريه ها در اوايل دهه 80 ميلادي در عمل كارايي خودشان را از دست داده بودند.

نهادگراها برخلاف این دومکتب توسعه، اعلام كردند كه هم دولت و هم بخش خصوصي براي توسعه اهميت دارند منتهي ميزان نقش آفريني آنها به نوع و شرايط جوامع بستگي دارند. به عنوان مثال در جوامع اروپايي كه بخش خصوصي باسابقه و قدرتمندي وجود دارد، بايد بخش خصوصي پيشگام توسعه باشد اما در بسياري از كشورهاي آسيايي، آفريقايي و امريكاي لاتين، به دليل ضعف بورژوازي صنعتی ، بايد توسعه با هدايت دولت و با مشاركت بخش خصوصي(در چهارچوب مدل سرمايه داري) انجام شود.

بنابراين «دولت» و «بازار» و «بنگاه» سه نهاد اصلي اقتصادي است كه هم مكمل و هم جانشين يكديگرند و دولت با توجه به شرايط و اقتضائات هر جامعه، تركيبي از وظايف دولت حداقلي ليبرال و دولت حداكثري ماركسيست را عهده دار شود اما بايد به سمت خصوصي سازي و واگذاري وظايفش حركت كند. به عبارتی غایت نهادگرایی در کشورهای توسعه نیافته رسیدن به الگوی سرمایه داری خصوصی است.

از نظر نهادگراها بویژه پیتر اوانز، براي توسعه در كشورهاي فقير بايد دولت توسعه گراتشكيل شود. اين دولت ها مبتني بر نخبگان وطن خواه، منزه و دستگاه بوروكراسي شايسته گزين است كه منافع ملي را تحت تاثير سياست هاي قومي و مذهبي و گروهي و جناحي قرار ندهد. به نظر آنها پیشبرد توسعه صنعتي در این دست كشورها به خاطر ائتلاف دولت و كارآفرينان صنعتي بوده است، بنابراين بايد ساير طبقات(زميندارن، تجار و كارگران) را به نفع اين طبقه محدود كرد.

مهمترين نكته اي كه نهادگراهايي مثل آدریان لفت ويچ تاكيد كردند نقش روشنفكران، نخبگان سياسي و سياست در توسعه و عقب ماندگي است. به عقيده اينها در كنار همكاري دولت و كارفرمايان( بازارهاي اقتصادي) بايد به همكاري دولت، كارفرمايان و نخبگان سياسي (بازارهاي سياسي) هم توجه كرد. چون نخبگان سياسي مي توانند جهت كشور را به سمت توسعه و عقب ماندگي هدايت كنند.

در كشور خود ما اقتصاداناني مثل مرحوم حسين عظيمي، موسي غني نژاد و محسن رناني را مي توان نهاد گرا ناميد. مرحوم هاشمي رفسنجاني در تلاش بود كه نمونه دولت توسعه خواه( نمونه اسياي شرقي) را در ايران پياده كند اما دو چالش اصلي داشت؛ فقدان نخبگان ملي گرا و وجود بوروكراسي ايدئولوژيك و شايسته ستيز و البته مشكلات ديگر…

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از ماهنامه اقتصادی اجتماعی کارخانه دار، تاریخ انتشار: 6 دی 1399، www.karkhanedar.com