شعار سال: البته خوب در اینجا بر دو حالت تصریح دارد؛ حالت نخست این است که همسایه خوب کاری به کار شما ندارد و برای شما دردسر درست نمی‌کند و حالت دوم این است که نه‌تن‌ها مزیت بالا را دارد، علاوه بر این به شما در روز‌های سخت کمک می‌کند و شما نیز به او کمک می‌کنید و هم‌افزایی نیرو‌های به دست آمده به آشتی و صلح همیشگی همسایه‌ها منجر می‌شود. سرزمین‌ها و کشور‌ها نیز از این نظر با کمی مدارا حالت آدمی را دارند و خوش‌اقبالی آن‌ها می‌تواند یکی هم این باشد که کشور‌های خوب داشته باشند و این خوبی مشمول مرحله بالاتری از نرساندن آزار باشد. همان‌گونه که خلق و خوی آدمیان و تربیت خانوادگی و اجتماعی آن‌ها در یافتن دوستان و همسایه‌های خوب به معنایی که در بالا آمد، نقش دارد، در میان سرزمین‌ها نیز چنین مقوله‌ای حکمفرماست.

کشور و سرزمین ایران در جایی از کره زمین قرار دارد که از ویژگی‌های آن داشتن همسایه نسبتا پرشمار و گوناگون در شرق و غرب و شمال و جنوب آن است. با یک تقسیم‌بندی ویژه و با توجه به جدایی‌هایی که پس از سقوط اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی سابق رخ داد، ایران دارای ۱۵ کشور همسایه است. برخی از کشور‌های همسایه مثل ترکمنستان و آذربایجان و ارمنستان را می‌توان کشور‌های همسایه جدید دانست. برخی از کشور‌ها مثل ترکیه، پاکستان، عراق، افغانستان و روسیه از همسایه‌های قدیمی ایران به حساب می‌آیند. برخی کشور‌ها با فاصله بیشتر و مرز‌های دریایی همسایه ایران به حساب می‌آیند که امارات و عربستان و قطر از این دسته کشور‌ها به حساب می‌آیند.

دقت درباره کشور‌های همسایه ایران نشان می‌دهد ویژگی اصلی آن‌ها تفاوت معنادار در نظام سیاسی آنهاست. در حالی که به طور مثال روسیه نظام سیاسی بر پایه شخصی و یک جریان سیاسی است، در ترکیه نظام سیاسی دموکراتیک‌تری برقرار است. از سوی دیگر در عربستان و قطر نظام سیاسی برپایه نوعی پادشاهی یا امیری اداره می‌شود. این تفاوت در نظام‌های سیاسی بسیار قابل اعتنا راه را از این جهت برای همگرایی و هم‌افزایی سیاسی باز نگه نمی‌دارد که هیچ، در برخی موارد باعث اختلاف‌های شدید با یکدیگر می‌شود. البته این تفاوت راه تجارت را نیز تنگ می‌کند.

همسایه‌های ایران دوستان و دشمنانی دارند که مناسبات آن‌ها بر مناسبات ایران با آن‌ها اثر می‌گذارد. به طور مثال کشور تازه همسایه شده ایران یعنی آذربایجان مناسبات گسترده با اسراییل دارد و ایران با اسراییل دو کشور متخاصم به حساب می‌آیند. از سوی دیگر ترکیه عضو ناتو است و پاکستان با چین مناسبات ویژه دارد و افغانستان نیز پذیرنده ارتش آمریکاست. عراق نیز یکی از کشور‌های همسایه ایران است که ارتش آمریکا به عنوان کشوری که بیشترین خصومت با ایران را نشان می‌دهد در عراق جایگاه ویژه‌ای دارد. این وضعیت نیز راه را بر همگرایی کامل و همسایه خوب بودن برای ایران ناهموار کرده است.

یکی از بدشانسی‌های ایران با توجه به تجربه‌ای که پشت‌سر گذاشته‌ایم این است که برخی از همسایه‌های ایران به دلیل اینکه دارایی‌های قابل فروش‌شان در بازار‌های جهانی مشابهت کامل با ایران دارد و تجارت را محدود کرده است، رقبای ایران به حساب می‌آیند. به طور مثال ترکمنستان و قطر هر دو از کشور‌های بزرگ‌دارنده گاز طبیعی هستند و از این نظر رقیب ایران به حساب می‌آیند. در صورتی که ایران می‌توانست صادرکننده گاز به افغانستان باشد یا به کشور پاکستان گاز صادر کند یا به ترکیه گاز بیشتری صادر کند اکنون همین کشور‌ها با کشور‌های رقیب ایران وارد مذاکره شده‌اند و ایران در موقعیت دشواری قرار دارد. عراق و روسیه نیز رقبای اصلی ایران در بازار جهانی نفت به حساب می‌آیند و راه نفس کشیدن نفت ایران را تنگ کرده‌اند.

کشور‌های اروپایی توانسته‌اند یک اتحادیه بزرگ ۲۸ کشوری میان خود ایجاد کرده و سال‌هاست که با یک پول واحد دادوستد می‌کنند و دارای پارلمان مشترک، وزارت خارجه و سیاست مشترک خارجی و نیز پیوند‌های گسترده میان خود شده‌اند. این ۲۸ کشور همه با هم هم‌مرز شاید نباشند، اما در یک قاره قرار دارند و اگرچه با ضریب‌های متفاوت همه آن‌ها نهاد دموکراسی را برای اداره کشور پذیرفته‌اند. این وضعیت موجب شده است همگرایی میان آن‌ها بالا باشد و با حذف تعرفه‌های گمرکی تجارت میان خود را گسترش دهند. شهروندان هر کدام از این کشور‌ها نیز اگرچه رقابت‌های تاریخی با هم داشته و دارند، اما سازگاری آن‌ها بالاست و اختلاف‌های قومی و مذهبی و نیز مجادله‌های مرزی بسیار کمتری دارند. همگرایی بالای آن‌ها در دوره‌ای به نجات یونان و تا اندازه‌ای پرتغال و ایرلند منجر شد. ایران، اما از ابعاد گوناگون نتوانسته است با همسایه‌هایش واگرایی پدیدار سازد.

در مجموع و با بررسی همه‌جانبه مناسبات ایران با کشور‌های همسایه می‌توان گفت ایران از نظر همسایه‌های خوب با بداقبالی روبه‌رو شده است. تجارت ایران با این کشور‌ها به شدت از نوسان‌های سیاسی و نیز اختلاف‌های سیاسی و حتی برخی دوره‌ها با تخاصم شدید تاثیرپذیر بوده است و توانایی‌های ایران را حتی کاهش داده است. همسایه‌های ایران از نیکی‌ها و بخش‌های ایران بهره‌مند شده و سود برده‌اند، اما در برابر، هرگز به ایران به اندازه‌ای که خیر نصیب‌شان شده است سود نرسانده‌اند. البته برخی همسایه‌های ایران به ویژه کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس نه‌تن‌ها با ایران از در دوستی درنیامده‌اند بلکه متاسفانه به دشمن ایران نیز تبدیل شده و به ویژه در این سال‌های تازه‌سپری‌شده تا جایی که توانسته‌اند هیزم زیر آتش اختلاف‌ها ریخته‌اند. آن‌ها باور دارند ایران می‌خواهد بر آن‌ها اربابی کند و دنبال توسعه‌طلبی ایدئولژیک و نیز حتی برتری ژئوپولتیک است.
اگر بخواهیم به طور خلاصه بنویسیم مناسبات ایران با عراق امروز تحت ریاست الکاظمی در حالت بیم و امید است و هر روز بر رنگ تیره آن افزوده می‌شود. ایران با ترکیه به ویژه در ماه‌های اخیر زاویه پیدا کرده در استحکام قدیم در دوستی دو کشور رخنه ایجاد شده است. ایران با روسیه در مناسباتی قرار دارند که ایران بیشتر خدمات در سطح جهانی به روسیه می‌دهد. روس‌ها می‌دانند اگر ایران بخشی از نیروی آمریکا را به سوی خود متمرکز نمی‌کرد آمریکایی‌ها برای تخریب روسیه نیروی بیشتری می‌گذاشت. مناسبات ایران با افغانستان نیز فاقد شفافیت کامل و دوستی بی‌چون و چراست. ایران نمی‌خواهد یک نظام وابسته به آمریکا در این کشور شکل بگیرد و به همین دلیل احتمال دوستی همه‌سویه با دولت‌های مستقر را دور می‌بیند و افغانستان نیز نگاهی غبار‌آلود به ایران دارد. ایران با آذربایجان کج‌دار و مریز رفتار می‌کند و از اینکه رهبری آذربایجان پای اسراییل را به منطقه باز کرده است خرسند نیست. ایران حالا دیگر مزیت دوستی مناسب و مطلوب با ارمنستان را با حمایت لفظی از آذربایجان به خطر انداخت.

کشور‌های همسایه به دلیل نزدیکی راه و هزینه‌های کمتر حمل‌ونقل و نیز پیوند‌های همسایه بودن بهترین محل برای صادرات و تجارت به حساب می‌آیند، اما ایران با هیچ‌کدام از همسایه‌ها مناسبات تجاری محکم و دوجانبه متکی بر قرارداد‌های ترجیحی ندارد. در حالی که حجم تجارت ایران با ۱۵ کشور همسایه ۲۴ میلیارد دلار گزارش شده است می‌تواند تا ۱۲۰ میلیارد دلار افزایش یابد که از کف رفته است.

 

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه جهان صنعت، تاریخ انتشار ۱۰ دی ۹۹، کدخبر:۱۲۹۸۷۷، jahanesanat.ir