شعار سال: «هیچ آرزویی ندارم. تا شب سر کار بودم. وقت نداشتم بهش فکر کنم.» بیان چنین حرفی آن هم از زبان یک کودک کار ۱۳ ساله به قدری همه را شوکه کرده بود که هیچ‌کس نمی‌دانست این حرف هماهنگ‌شده بوده یا واقعا به عقل ۱۳‌ساله‌اش رسیده بوده است. هنوز مشخص نیست وی از بی‌آرزویی مرگ خودخواسته را انتخاب کرده یا فوتش دلیل دیگری داشته است. انتشار خبر مرگ خودخواسته او که این جمله‌اش در برنامه تلویزیونی مشهور شده بود، با بازتاب گسترده در رسانه‌های اجتماعی مواجه شده است. روز گذشته صفحه اینستاگرام «خانه ایرانی لب خط» که از انجمن‌های حامی کودکان کار و مرتبط با جمعیت خیریه امام علی است، اعلام کرد رضا در ۱۸ سالگی یعنی پنج سال بعد از حضورش در تلویزیون بر اثر مرگ خودخواسته جانش را از دست داد. او پیش‌تر گفته بود به صورت شبانه‌روزی کار می‌کند و نان آور خانواده‌اش است. در بخشی از این برنامه وقتی مجری از او درباره آرزویش پرسیده بود، رضا گفته بود: «من هیچ آرزویی ندارم، چون وقت نکردم بهش فکر کنم، چون تا شب سر کار بودم اصلا نتونستم بهش فکر کنم.» در گزارش‌ها به دلایل و انگیزه خودکشی این کودک اشاره‌ای نشده است، ولی دوستانش با توجه به وضعیت معیشتی رضا دلیل آن را مشکلات اقتصادی می‌دانند.

طبق آمار سازمان بهداشت جهانی سالانه یک میلیون نفر بر اثر مرگ خودخواسته فوت می‌کنند و این یعنی در هر ۶۰ ثانیه، یک نفر در دنیا بر اثر خودکشی جان خود را از دست می‌دهد. طبق خلاصه سالنامه پزشکی‌قانونی، در سال ۹۸، ۵۱۴۳ نفر خودکشی کامل داشتند که از این تعداد ۳۶۲۶ نفر از آن‌ها مرد و ۱۵۱۷ نفر از آن‌ها زن بودند. این در حالی است که در سال ۹۷ طبق این گزارش، ۵۱۰۱ نفر بر اثر خودکشی کامل فوت کردند. البته در آمار‌های ایران مرگ خودخواسته کودکان و نوجوانان محرمانه بوده و هیچ تعدادی به صورت رسمی اعلام نشده است. این در حالی است که چند روز پیش صحبت‌های وزیر سابق آموزش‌و‌پرورش درباره تبعات کنکور بازتاب زیادی در فضای مجازی داشت. بطحایی در چهارمین نشست از کارگاه تعاملی سیاستگذاری کودکان و نوجوانان گفته: «در سال‌های گذشته در بولتن‌های محرمانه اخباری از خودکشی ده‌ها نفر از داوطلبان کنکور داشتیم که به علت شکست، سرکوب و تحقیر در خانواده این کار را انجام داده بودند.»

شنیده‌ها حاکی از افزایش آمار خودکشی در میان نوجوانان به خصوص در شهرستان‌هاست و حداقل اخیرا اخبار این افزایش را نشان می‌دهد. این مساله شاید به دلیل امکانات اقتصادی و اجتماعی کمتر در نوجوانان در این مناطق باشد. آن‌ها راهی برای رسیدن به خواسته‌هایی که زندگی مدرن و شبکه‌های اجتماعی در ذهن‌شان ایجاد کرده، برای خودشان نمی‌بینند. به هر حال شبکه‌های اجتماعی نوعی از زندگی را به صورت مستقیم یا غیر‌مستقیم تبلیغ می‌کنند بنابراین برای نوجوانی که در مناطق محروم‌تر یا مناطق کوچک‌تر زندگی می‌کند، این عدم داشتن امکانات و دسترسی ناعادلانه به بعضی امکانات به خوبی مشهود است و این مساله ممکن است باعث شود نوجوان تصمیم ناگهانی بگیرد و به خود آسیب برساند. نوجوان با این کار صورت مساله رسیدن به خواسته‌های خود را پاک می‌کند. فکر می‌کنم آمار مرگ‌های خودخواسته در شهر‌های کوچک بیشتر است و در اخبار نیز به آن اشاره شده است. از طرف دیگر با شیوع بیماری کرونا و خانه‌نشین شدن نوجوانان، تفریحات و مراودات خانوادگی از بین رفته و خانواده‌ها و نوجوانان نیز تحت فشار هستند. این مساله بیشتر عدم کنترل هیجان را نشان می‌دهد. شرایط کرونا و مسائل مالی، اجتماعی، اقتصادی و خانه‌نشینی و قطع روابط بیشتر از قبل احساسات منفی که منجر به آسیب‌رساندن به خود می‌شود را افزایش داده است. فراموش نکنیم تفاوت بین سطح زندگی و مقایسه سطح زندگی در نوجوانان، آن‌ها را برای آسیب رساندن به خود تشویق می‌کند یعنی اینکه استفاده از فضای مجازی نوجوانان را در معرض اطلاعات زیاد قرار داده و این مساله باعث می‌شود نوجوان خود را با بقیه مقایسه کند. شاید این مقایسه‌ها اساس منطقی نداشته باشد، اما نوجوانان این کار را انجام می‌دهند در نتیجه هیجانات منفی بالا می‌رود و، چون نمی‌توانند این هیجانات را کنترل کنند، خودکشی یکی از راه‌حل‌ها می‌شود. مرگ خودخواسته کودکان و نوجوانان خیلی تفاوتی با یکدیگر ندارد، اما خودکشی نوجوانان تفاوت‌های بارزی با خودکشی بزرگسالان دارد. بزرگسالان نقشه‌های قوی‌تری برای خودکشی می‌کشند و قوی‌تر عمل می‌کنند. بزرگسالان سعی می‌کنند خیلی جلب توجه نکنند، اما نوجوانان جلب توجه بیشتری دارند. تفاوتی در مقایسه آمار کلی خودکشی در دختران و پسران نوجوان وجود ندارد، اما خودکشی‌های موفق در پسران نوجوان بیشتر از دختران رخ داده است.

 

آماری که اخیرا منتشر شده نشان می‌دهد که پسران تصمیمات جدی‌تری گرفته و راه‌های پرخطر را برای رسیدن به خودکشی انتخاب می‌کنند، یعنی راه‌هایی که به هدف خود می‌رسند. احتمال خودکشی در نوجوانان در ابتدا و اواسط نوجوانی یعنی ۱۳تا ۱۶ سالگی بسیار بیشتر است. از منظر اجتماعی رسیدگی به مشکلات اقتصادی، رسیدگی به فاصله طبقاتی بین افراد و افزایش و توسعه عدالت اجتماعی می‌تواند در پیشگیری از این معضل موثر باشد. اما با وجود منابع مالی کشور مسوولان توانایی تامین رفاه کودکان و نوجوانان را ندارند. از زمانی که کرونا در کشور گسترش پیدا کرد، به خاطر امنیت جسمی و سلامت دانش‌آموزان تمام مدارس غیرحضوری شد و در این مدت کودکان زیادی به دلیل نداشتن تبلت و گوشی همراه مناسب از درس‌هایشان عقب ماندند و در راستای آن تحت فشار‌های روانی بسیاری قرار گرفتند و در این بین از ابتدای مهرماه تا لحظه نگارش این گزارش کودکان زیادی مرگ خودخواسته را انتخاب کردند. این در حالی است که دیروز محسن حاجی میرزایی وزیر آموزش‌و‌پرورش با بیان اینکه بیش از سه میلیون دانش‌آموز تبلت و گوشی ندارند، گفته بود: «این به معنای دور ماندن آن‌ها از آموزش‌ها نیست بلکه دانش‌آموزان فاقد تجهیزات نوین آموزشی از جمله تبلت و گوشی تلفن همراه هستند»، در صورتی که امروز فقر و نداشتن تبلت به یکی از عوامل پررنگ افسردگی در بین کودکان و نوجوانان و مرگ خودخواسته آن‌ها منجر شده است.

علل مرگ‌های خودخواسته کودکان
در همین رابطه سیدموسوی چلک رییس انجمن مددکاری اجتماعی ایران در خصوص افزایش مرگ خودخواسته کودکان و نوجوانان گفت: یکی از موضوعاتی که در کشور همیشه مطرح بوده و پیگیری‌کننده داشته آمار‌های مربوط به حوزه آسیب‌های اجتماعی و جرائم هستند که از جمله این‌ها خودکشی است. براساس آمار‌های رسمی در دنیا ۱۰ درصد مرگ‌ها با خودکشی است. همچنین در برخی آمار‌های جهانی خودکشی جزو ۱۰ عامل مهم مرگ‌و‌میر در جهان محسوب می‌شود. براساس آمار پزشکی قانونی در سال ۹۸ متوفیات مشکوک به خودکشی حدود ۲/۶ نفر به ازای هر هزار نفر بوده که آمار جهانی نسبتا دو برابر معمولا بین ۱۲ تا ۱۴ در ازای هر هزار نفر است. همچنین در آمار دو سال قبل جهانی ما در رتبه بالای ۱۵۳ بودیم. چه بسا ما دارای سیستم ثبت دقیقی برای خودکشی چه افرادی که اقدام یا فوت می‌کنند، نداریم. البته هنوز مشخص نیست چرا این آمار به صورت دقیق ثبت نمی‌شود. برخی می‌گویند به دلیل بیمه است؛ برخی بر این عقیده‌اند که به لحاظ ملاحظات دیگری است. هر چند نکته‌ای که در این بین مشهود است کاهش سن افرادی است که اقدام به خودکشی می‌کنند، البته این امر مختص به کشور ما نیست. همچنین نباید به راحتی از کنار افزایش کاهش سن مرگ‌های خودخواسته گذشت. در حال حاضر خودکشی دارای عوامل مختلفی است.

وی افزود: براساس آمار پزشکی قانونی در سال ۹۷ حدود ۳/۸ درصد افرادی که اقدام به خودکشی و فوت کردند زیر ۱۸ سال بودند. در سال ۹۸ این عدد به ۸/۷ درصد کاهش پیدا می‌کند. خودکشی در سنین ۱۸ تا ۲۴ سال در سال ۹۷ تقریبا ۲۰ درصد بود و در سال ۹۸ این آمار ۲۱ درصد بوده است. ۲۵ تا ۲۹ سال تقریبا ۱۴ درصد را شامل می‌شد. ۳۰ تا ۳۹ سال تقریبا در سال ۹۸ یک درصد نسبت به سال ۹۷ افزایش پیدا کرد. ۶۰ سال و بالاتر در سال ۹۷ حدود ۴/۸ درصد بود و در سال ۹۸ تقریبا ۹/۷ درصد بوده است. نکته حائزاهمیت در این گزارش این است که در تمام گروه‌های سنی خودکشی وجود دارد. براساس گزارش‌های پزشکی‌قانونی در سال ۹۷ حدود ۵/۶ درصد دانش‌آموز بودند و در سال ۹۸ حدود ۷/۶ درصد بودند. این جامعه‌شناس اظهار کرد: به عقیده بنده مرگ‌های خودخواسته یک پدیده چند عاملی هستند و نمی‌توانیم آن را به یک عامل تقلیل دهیم. اتفاقی که برای کودکی که اخیرا جانش را از دست داده، از همین جنس است. برای واکاوی تمام ابعاد این اتفاق باید تحلیل دقیق‌تری در خصوص خانواده، محل سکونت، سوابق، سلامت روان و عواملی که زمینه بروز این موضوع را فراهم کرده، داشته باشیم. البته نباید فراموش کنیم که خودکشی پدیده جدیدی نیست و پدیده جهان شمولی است که در جوامع مختلف رخ می‌دهد. حال به دلیل شناخته شدن این کودک در رسانه‌ها اذهان عمومی نسبت به مرگ آن حساسیت بیشتر نشان دادند. اگر چه ظهور و بروز چنین رفتار‌هایی این پیام را هم دارد که ما باید در بالا بردن سواد اجتماعی و مهارت ارتباطی، کنترل خشم و سلامت روان سرمایه‌گذاری‌های بیشتری داشته باشیم؛ مواردی که تقریبا همگان از آن غافل شده‌ایم. این موارد به افراد کمک می‌کند تا دچار این نوع رفتار‌ها نشوند.

وی افزود: همچنین استفاده به موقع از منابع اجتماعی همانند صدای مشاور و اورژانس اجتماعی که البته اغلب مردم آن‌ها را نمی‌شناسند، اما گاهی همین منابع می‌تواند جان انسانی را نجات دهد. چه‌بسا افراد به صورت جدی آن‌ها را پیگیری نمی‌کنند. در بحث مراقبت‌های اجتماعی در اصل سلامت روان اجتماعی مد نظر قرار می‌گیرد، نه تغذیه مناسب و پوشاک کودک. وقتی سلامت روان کودک مورد توجه خانواده‌ها و نهاد‌های مدنی و خیرین قرار نمی‌گیرد اتفاقات این چنینی رخ می‌دهد که دور از انتظار هم نیست. اگر چه آمار خودکشی ما نسبت به جهان، آمار بالایی نیست، ولی نباید ما را خوشبین کند و برای آن قدمی بر‌نداریم. چون سیستم ثبت دقیقی در این باره نداریم، هر نوع صحبت کردن درباره آمار‌های سیاه اشتباه است.

وی افزود: آمار‌های خودکشی در گذشته هم زیاد بود، ولی امروزه این اخبار رسانه‌ای‌تر می‌شود. البته پاندمی کرونا هم در افزایش آن بی‌تاثیر نبوده است چرا که معمولا هر بحرانی، بخشی از عوارضش اختلالات روانی و افسردگی پس از بحران در پی دارد که ویروس کرونا هم آن را به شدت تشدید کرده است. برای رهایی از این وضعیت بخشی از آن به سیاستگذاری‌ها و بخش دیگر به نظام آموزش و کار کرد نهاد‌های خانواده‌ها برمی‌گردد. بخش دیگر هم آموزش مهارت‌های تاب‌آوری است. بسیاری از ما تاب‌آوری را بلد نیستیم. نباید فراموش کنیم که فقر، تشدید‌کننده مرگ‌های خودخواسته است، ولی تنها عامل آن نیست.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات، برگرفته از جهان‌صنعت، تاریخ انتشار: ۱۷ دی ۱۳۹۹، کد خبر: ۱۳۵۷۰۲، jahanesanat.ir