شعار سال: همچنین بر اساس اعلام مرکز ملی خشک‌سالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی، در سال جاری خشک‌سالی بی‌سابقه‌ای در برخی مناطق کشور رخ داده است و بیش‌تر مناطق کشور با خشک‌سالی شدید دست‌وپنجه نرم می‌کنند، به‌طوری‌که به گفته احد وظیفه، رئیس مرکز ملی خشک‌سالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی، با وجود افزایش نیاز آبی کشور به آب، باید به‌صرفه‌ترین راهکار‌ها را برای آبیاری زمین‌های کشاورزی به کار گرفت، اما نباید بی‌ملاحظه از آب‌های زیرزمینی استفاده کرد، چراکه مشکل فرونشست زمین در کشور بسیار جدی است و می‌تواند سرزمین ما را از شرایط زیستی خارج کند.

در شرایطی که رئیس مرکز ملی خشک‌سالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی نسبت به ضرورت توجه به مسأله فرونشست زمین تأکید می‌کند، به گفته مسعود منصور، رئیس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری نیز یکی از چالش‌هایی که کم‌تر در کشور مورد توجه قرار می‌گیرد، پدیده فرونشست زمین است و در حال حاضر در برخی عرصه‌های کشور بین ۱۰ تا ۳۰سانتی‌متر در سال فرونشست زمین داریم.

دشت‌های مهم کشور با بیلان منفی آب مواجه هستند

در همین ارتباط، مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری با اشاره به وضعیت بحرانی سفره‌های آب زیرزمینی و فرونشست زمین در کشور به ایسنا گفت: شرایط خشک‌سالی در ایران ممکن است سبب افزایش فشار‌ها بر منابع آب زیرزمینی شود، اما اگر چنین شرایطی را مدیریت نکنیم، منابع آب زیرزمینی فرصت تجدید حیات را از دست خواهند داد و هشدار‌هایی که درخصوص فرونشست زمین داده می‌شود، به واقعیت تبدیل خواهد شد.

به گفته ابوالقاسم حسین‌پور، متأسفانه نرخ فرونشست در ایران بسیار بالاست و دشت‌های مهم کشور با بیلان منفی آب مواجه هستند. از سوی دیگر، بهره‌برداری نامناسب، شرایط دشواری را در ۶۷درصد از آبخوان‌های کشور به وجود آورده و باعث شده است که این آبخوان‌ها به‌عنوان آبخوان‌های ممنوعه و بحرانی با نرخ‌های فرونشست بیش از ۳۵سانتی‌متر معرفی شوند.

تأثیر فرونشست زمین بر زیرساخت‌ها

تبعات فرونشست زمین در کشور که از آن به عنوان فاجعه قرن نام برده می‌شود، تنها بر آبخوان‌ها تأثیر نمی‌گذارد، بلکه زیرساخت‌های شهری را نیز بی‌نصیب نمی‌گذارد.

دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی نیز اظهار کرد: فرونشست زمین بر شرایط شریان‌های حیاتی مثل لوله‌های آب، گاز و فاضلاب موثر است، به‌گونه‌ای‌که این لوله‌ها و خطوط دچار انحنا می‌شوند و ممکن است دچار گسیختگی شوند.

علی بیت‌اللهی افزود: نمونه چنین وضعیتی را در حادثه شهران شاهد بودیم، به طوری‌که گسیختگی یک لوله گاز بحران بسیاری ایجاد کرد. گسیختگی لوله‌های فاضلاب هم می‌تواند موجب نشت فاضلاب روی زمین شود و بحران به‌وجود آورد.

فرونشست رمین در پی کسری آب سفره‌های زیرزمینی

یک کارشناس آب نیز با ذکر مثالی گفت: سفره‌های آب زیرزمینی در حوضه دریاچه نمک قم که شامل دشت‌های ورامین، قزوین، دشت کرج و دشت ساوجبلاغ است، اکنون ۲۲میلیارد مترمکعب کسری مخزن دارد و میزان برداشت از این سفره‌ها به‌حدی است که سالانه در دشت ورامین ۳۰ تا ۴۰سانتی‌متر فرونشست زمین رخ می‌دهد؛ این در حالی است که در جنوب این دشت خطوط انتقال گاز، نفت، اتوبان و فرودگاه بین‌المللی قرار دارند که در شرف نشست هستند، اما توجهی به این مسأله نمی‌شود و همچنان محصولات کشاورزی که نیاز زیادی به آب دارند، کشت می‌شوند.

تأثیر سیستم‌های فرسوده آب‌رسانی بر فرونشست زمین

گفتنی است فرونشست زمین ساختمان‌ها را هم بی‌نصیب نمی‌گذارد، به‌گونه‌ای که علاوه‌بر ایجاد ترک و شکاف در ساختمان، پی آن به‌قدری ضعیف می‌شود که در برابر یک زلزله متوسط نیز مقاومت نمی‌کند و تخریب می‌شود. همچنین هدررفت آب در شهر‌ها از طریق سیستم‌های فرسوده و قدیمی انتقال آب درون‌شهری هم بر فرونشست زمین تأثیر می‌گذارد.

به گفته حسین رفیع، یک کارشناس دیگر آب، بیش از ۳۰درصد آب درون‌شهری شهر‌هایی مانند تهران، تبریز، شیراز و مشهد از طریق سیستم‌های فرسوده و قدیمی انتقال آب درون‌شهری هدر می‌رود. علاوه‌بر این، باعث سست‌شدن خاک و فرونشست زمین می‌شود.

اقدامات سازمان جنگل‌ها برای کاهش فرونشست زمین

با توجه به افزایش خطر فرونشست زمین، برخی دستگاه‌ها با انجام اقداماتی درصدد کاهش این خطر برآماده‌اند. به گفته مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، اجرای فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری سبب ذخیره سیلاب‌ها در دوران ترسالی و در نتیجه کاهش فشار بر منابع آب زیرزمینی در زمان خشک‌سالی می‌شود که در این جهت برنامه‌هایی تدوین شده و در دست اجراست.

حسین‌پور افزود: طرح‌های پخش سیلاب در آبخوان‌های کشور هم اجرا می‌شود؛ البته در فصل آب قانون بودجه۱۴۰۰ برای اولین‌بار اعتباری برای اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در کشور پیش‌بینی شده، اما متأسفانه این مبلغ بسیار کم است (حدود ۲۲میلیارد تومان) و شاید برای اجرای یک پروژه آبخیزداری هم کافی نباشد. این مبلغ به هیچ عنوان با سطح وسیع و گسترده حوضه‌های آبخیز مشرف به دشت‌های بحرانی و ممنوعه و البته مخاطره فرونشست همخوانی ندارد.

وی اضافه کرد: هر هکتار آبخیزداری، ۵۳۰مترمکعب و هر هکتار آبخوان‌داری به‌طور متوسط بیش از یک‌هزار مترمکعب آب را در سال به زمین نفوذ می‌دهد و موجب تقویت ذخیره «آب سبز» در خاک و «آب آبی» در آبخوان چاه‌ها، چشمه‌ها و قنات‌ها می‌شود.

حسین‌پور تأکید کرد: بدون تردید آبخوان‌داری، بخشی از راهکار حل مسأله فرونشست زمین است و شاید این آخرین فرصت ما برای نجات آبخوان‌ها باشد.

اقدامات وزارت نیرو برای کاهش فرونشست زمین

وزیر نیرو نیز در این‌باره گفت: اجرای طرح‌هایی که مانع از برداشت آب از سفره‌های آب زیرزمینی می‌شوند، نقش تعیین‌کننده‌ای دارد که از جمله این طرح‌ها وارد مدار شدن تصفیه‌خانه هفتم جنوب شرق تهران بود، به‌طوری‌که با بهره‌برداری از این تصفیه‌خانه، تأمین آب شرب حدود دومیلیون نفر در مناطق مختلف تهران و برخی شهرستان‌های استان تهران از این پس از سد ماملو صورت می‌گیرد.

رضا اردکانیان به استفاده از پساب تصفیه‌شده برای مصارف مختلف اشاره کرد و ادامه داد: پساب با کیفیت مناسب را به کشاورزان جنوب تهران می‌دهیم و به همان میزان در عوض چاه‌های برداشت آب در میدان محمدیه را ممنوع می‌کنیم که قدم بسیار خوبی برای حفظ آب‌های زیرزمینی و جلوگیری از فرونشست زمین است.

با تقویت آبخوان‌ها می‌توانیم جلوی فرونشست را بگیریم

به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای تهران نیز متوسط فرونشست در تهران سالانه حدود ۲۰سانتی‌متر است و با تقویت آبخوان‌ها می‌توانیم جلوی این فرونشست‌ها را بگیریم. همچنین بالاترین میزان فرونشست نیز ۳۸سانتی‌متر و مربوط به دشت ورامین است.

یوسف رضاپور اضافه کرد: برنامه‌ریزی کرده‌ایم که از ۳۵۰میلیون مترمکعب آب زیرزمینی تهران، ۲۷۰میلیون مترمکعب آب کم‌تر برداشت کنیم و بر اساس تفاهمنامه منعقدشده با شهرداری‌ها، قرار شده ۱۴۵میلیون مترمکعب آبی که اکنون به فضای سد اختصاص می‌یابد، به ازای آن پساب دهیم.

پیشنهاد‌هایی برای کاهش فرونشست زمین

با وجود انجام برخی اقدامات انجام‌شده از سوی وزارت نیرو، بعضی کارشناسان و مسئولان، ضمن انتقاد از عملکرد این وزارتخانه در کاهش فرونشست زمین، پیشنهاد‌هایی را مطرح می‌کنند.

بیت‌اللهی با بیان این‌که حدود پنج‌سال است که فرونشست زمین عمومی شده است، گفت: هنوز ندیدیم که یک اقدام خاص و قابل مشاهده‌ای در این زمینه صورت گرفته باشد؛ به‌عنوان مثال برای جلوگیری از فرونشست شیوه‌های آبیاری نوین مطرح شد، اما کجا می‌بینید که از این روش‌ها استفاده شود؟ زمانی که نیاز آبیاری زیادی داشته باشیم، آب زیرزمینی افت می‌کند و فرونشست اتفاق می‌افتاد. اگر تمام این موارد را جمع‌بندی کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که نیاز به مدیریت منابع آبی داریم؛ این در حالی است که وزارت نیرو آن‌قدر شعبه‌های متفاوتی دارد که موضوع آب و در پی آن فرونشست زمین واقعا گم می‌شود.

رفیع هم معتقد است هیچ برنامه مدیریتی برای حل این میزان هدررفت آب دیده نشده است. به‌نظر می‌رسد اگر وزارت نیرو و شرکت آب و فاضلاب به‌جای احداث بی‌ضابطه سد در کشور، تغییر و تعمیر سیستم‌های انتقال آب درون شهری و کشاورزی را در دستور کار خود قرار دهند، در جلوگیری از هدررفت آب و حفظ منابع آب کشور تأثیر قابل توجهی خواهد داشت.

حسین‌پور نیز بر ضرورت کنترل اضافه‌برداشت تأکید کرد و گفت: اولین مسأله‌ای که باید برای فرونشست زمین به آن توجه کنیم، کنترل اضافه‌برداشت‌ها و نظارت بر برداشت از آب‌های زیرزمینی است. نیاز است که با نگاه پایداری سرزمین از منابع آبی خود بهره‌برداری کنیم.

موسوی خوانساری هم ضمن بیان این‌که وضعیت محیط‌زیست و منابع آبی کشور بسیار شکننده است و می‌توان گفت در ایران به ورشکستگی آبی رسیده‌ایم، اظهار کرد: اقتصاد، تولید و سایر امور وابستگی غیرمستقیم به محیط‌زیست و آب دارند. از این رو، لازم است که در دولت بعدی از مشاوران و متخصصان مجرب در زمینه آب، کشاورزی و محیط‌زیست استفاده شود تا بتوان بر معضلاتی از جمله فرونشست زمین، خشک‌شدن تالاب‌ها و خیزش گرد و خاک تا پیش از رسیدن به مرحله بازگشت‌ناپذیر جلوگیری کرد.

باید گفت بحران کم‌آبی در ایران واقعیتی غیرقابل انکار است؛ واقعیتی که باید با تدبیر مدیریت شود؛ بنابراین مصرف بی‌رویه ذخایر آبی نه‌تن‌ها مشکلی را حل نمی‌کند، بلکه فرونشست زمین را در پی دارد؛ مشکلی که کاهش آن نیازمند عزم جدی مسئولان و هم‌افزایی دستگاه‌های مختلف مانند وزارت نیرو، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری و شهرداری‌هاست. در این میان نباید از پیش‌بینی بودجه مناسب از طریق قانون بودجه غافل شد، چون زور جیب خالی بر بهترین طرح‌ها هم می‌چربد.


شعار سال، با اندکی تلخیص واضافات برگرفته از سبزینه، تاریخ انتشار: ۲۵تیر ۱۴۰۰، کد خبر: sabzineh.org، ۹۷۴۳۲