عوامل بسیاری در واحد آپارتمانی بیانگر نبود تعامل اجتماعی درخور بین ساکنان هستند که در ادامه بررسی می‌شوند. در اکثر واحدهای آپارتمانی حریم خصوصی وجود ندارد؛ به این معنی که با باز کردن در ورودی کل فضای داخلی قابل رؤیت است. بنابراین قبل از بازگشایی در خانه، باید ساکنان با اعلان عمومی آگاه شوند تا کسی در افق دید مراجعه‌کننده نباشد. پس اگر با لباس راحتی در خانه‌مان نشسته‌ایم، بهتر است تا برقراری وضعیت سفید در دید نباشیم چراکه ممکن است غریبه‌ای پشت در باشد. هرچند در مواردی که مراجعه‌کننده از خارج مجتمع است، به لطف وجود آیفون، از قبل آن نمایی از داخل واحد که قابل رؤیت است، آماده می‌شود. در مواردی نیز که میهمان از قبل خبر داده باشد، تمام جوانب در نظر گرفته شده و افق دید ورودی و سایر فضاها که فاقد محرمیت شنیداری و بصری هستند، آماده‌سازی می‌شوند. در این میان، جاگذاری نامناسب درهای ورودی واحدهای مجاور مشکل را دوچندان می‌کند. چون هر بار که می‌خواهیم از خانه خارج شویم باید در چشمی نگاه کنیم که همسایه روبه‌رویی جلوی در نباشد. از نظر شریعت اسلامی نیز استقرار درهای ورودی دو واحد مستقل در مقابل هم یا خیلی نزدیک به هم پسندیده نیست. در واقع، در جانمایی در‌های ورودی، باید با توجه به کارکرد و عرض فضای عبوری که در‌ها به آن گشوده می‌شوند توجه شود (۱). در این نوشتار، ویژگی‌های فردی مراجعه‌کننده و درصد کنجکاوی وی مد نظر نیست. بلکه موضوع این است که چگونه طراحی کنیم که درست باشد والا همه می‌توانیم با هم زندگی کنیم و صرفاً به درویش کردن نگاهمان بسنده کنیم. از پیامبر اکرم(ص) نقل است که به یکی از یاران خود به نام اباسعید هنگامی که خواست از آن حضرت اجازه ورود بگیرد و روبه‌روی در خانه پیامبر ایستاده بود فرمود در هنگام اجازه گرفتن روبه‌روی در نایست (۲).

در داخل واحد مسکونی نیز خبری از حریم خصوصی و عمومی نیست که در غالب موارد به دلیل کوچک بودن فضای داخلی از خیر آن گذشته‌ایم؛ حال اینکه این بهانه خوبی نیست. آیات ۲۷ تا ۳۳ و ۵۸ تا ۶۲ سوره نور نیز بر اهمیت رعایت حریم خصوصی بین اعضای خانواده با یکدیگر و دیگران تأکید می‌کنند. براین اساس، وجود مکان‌هایی برای پذیرایی از میهمان‌ها در فضای درونی خانه امری ضروری است. همچنین، در طراحی فضاهایی نظیر آشپزخانه و اتاق نشیمن که غالباً محل حضور زنان هستند، باید دقت شود که مصون از تجاوز بصری باشند.

در آشپزخانه‌های اُپن که این روزها به وفور در طراحی‌ها به چشم می‌خورند، بسیاری از خانم‌های خانه احساس راحتی نمی‌کنند بخصوص در شرایطی که میهمانی در منزل آنها حضور دارد. آنها غالباً ترجیح می‌دهند که فضای آشپزخانه‌شان حریمی شنیداری و بصری داشته باشد که به‌عنوان مثال راحت‌تر لباس بپوشند و سر و صدای آشپزی یا شستن ظروف به بیرون از آن فضا نرود. گاهی دیده شده که این عدم رعایت حرمت آشپزخانه عاملی در بگو مگوهای خانوادگی می‌شود. این مشکل با کشیدن پرده حل نمی‌شود چون پرده مانع پراکنده شدن بوی غذا در کل فضاها نمی‌شود. البته اگر توان مالی داشته باشیم می‌توانیم از جداکننده‌ای متحرک با مصالح صداگیر بهره ببریم و هودی به معنای واقعی بی‌صدا تهیه کنیم که هیچ بویی حتی بوی پیاز پوست کنده در سایر فضاها نپیچد. اما همه که تمکن مالی ندارند. علاوه بر آشپزخانه، اتاق خواب نیز مکانی محترم است که در آیه ۷۱ سوره نور بر حرمت و حفاظت از آن تأکید شده است.

فضای مهم بعدی که بررسی کردنش اهمیت شایانی دارد، سرویس بهداشتی است که پیشترها مستراح (به معنی محل استراحت) نامیده می‌شد. جالب آنکه اخیراً دانشمندان پی برده‌اند که عمل دفع جزو لذت بخش‌ترین اعمال انسانی است. قدیمی‌ها این مکان را خارج از فضای سکونتی می‌ساختند و کارشان هم گذشته از مسائل بهداشتی، بی‌حکمت نبود، چون ما ایرانی‌ها غالباً غذاهای سنگین می‌خوریم که منجر می‌شود عمل دفع با تولید صداهایی که در عرف ما ناخوشایند هستند، همراه باشد. حالا این فضا را به ناچار آورده‌ایم داخل خانه و علاوه بر آنکه تنگ و تاریک است و کمترین متراژ در طراحی‌ها به آن اختصاص داده می‌شود، در و دیوارش هم صدا گیر نیست. اینجاست که ساکنان خانه معذبند. وای بر آن روز که میهمان هم در خانه باشد. نکته قابل تأمل آن است که عدم دفع مناسب یکی از مهم‌ترین عوامل بیماری‌های دستگاه گوارش است. این شده که دیگر سرویس‌های بهداشتی ما مستراح و محل استراحت نیست. بدتر از آن زمانی است که داکت‌های تأسیساتی این فضا و آشپزخانه یکی در نظر گرفته می‌شود که باعث می‌شود بوی نامطبوع به مشام مان برسد؛ و بدتر آنکه این کانال‌های تأسیساتی که محل نصب هواکش نیز هستند با واحد همسایه مشترک است. اینجاست که دیگر می‌شود توالت عمومی. این مطالب فکاهی نیستند بلکه واقعیاتی هستند که در بسیاری از آپارتمان‌های شهری و خارج شهری بخصوص در ساختمان‌های مسکن مهر بسیار دیده شده‌اند. پرداختن به سراغ سایر فضاها و ارتباطات درون بخشی آنها هم لازم است ولی تا همین جا به پاسخ این پرسش بیندیشید که آیا سکونت در خانه‌ای با این مشخصات می‌تواند ارمغان آور آرامش برای ساکنان آن باشد؟

پی نوشت: منظور از غریبه، فرد نامحرم یا فردی است که ساکنین با وی رودربایستی دارند.

1) Annas, M. I. (1905). Al-Mudawnanah (18th ed., p. 778). Cario, Egypt: Sahnun compilation.

2) کریمیان، حسن و عطارزاده، عبدالکریم. (۱۳۹۰). سلسله مراتب فضایی، حرمت و محرمیت در خانه‌سازی جهان اسلام. نخستین همایش معماری و شهرسازی اسلامی، شماره ۱۹، صفحات ۵۹-۷۰.

با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه ایران، تاریخ انتشار: 3 اسفند 1395، صفحه: 11 ، شماره: 6440.