پدیده فرو چاله Sink hole یا فروکش کردن قسمتی از زمین که گاهی به‌صورت ناگهانی و بعضی‌اوقات با عمق قابل‌توجه رخ می‌دهد چند سالی است که توجه مسئولین و کارشناسان را بخصوص در استان همدان به خود جلب کرده است.

از سویی نگرانی وقوع این پدیده در مناطقی که امکان بروز خسارات مالی و حتی جانی محتمل است بر حساسیت کار افزوده است چراکه از دیدگاه علم زمین‌شناسی وقوع این پدیده نیز در زمره حوادث غیرمترقبه و البته طبیعی همچون زلزله، رانش زمین و غیره قرار دارد.

پدیده فرو چاله ازجمله مشخصه‌های مناطق آهکی است که علت اصلی بروز آن در وهله اول به ماهیت لیتولوژی سنگ‌بستر برمی‌گردد و در گام بعدی می‌توان نوسانات آب زیرزمینی در دل آهک‌ها را عامل تشکیل آن‌ها دانست.

مشاهده فرو چاله در کوهستان‌هایی از جنس آهک ازجمله ارتفاعات گرین مشرف‌به شهرستان‌های نهاوند و بروجرد و یا ارتفاعات طاق‌بستان و بیستون در کرمانشاه تا مناطق مسطحی چون دشت کبودرآهنگ و فامنین در ایران و یا در بسیاری دیگر از نقاط دنیا اتفاقی است که در دهه‌های اخیر رخ‌داده است.

* اولین فروچاله در سال ۱۳۷۱ در منطقه همه‌کسی نهاوند اتفاق افتاد

در دشت مرکزی همدان اولین فروچاله در سال ۱۳۷۱ در منطقه همه‌کسی نهاوند اتفاق افتاد؛ این فرو چاله دارای عمق ۲ و قطر ۳۴ متر بود و طی سالهای ۱۳۷۱ تا ۱۳۸۳ بیش از ۲۰ فروچاله دیگر نیز ایجاد شد.

نتایج بررسی‌های انجام‌شده حاکی از این است که جنس سنگ کف در این منطقه از نوع آهک کارستیکب بوده و فرو چاله‌های ایجادشده در منطقه همه‌کسی از نوع ریزشی و در مناطق فامنین و کبودرآهنگ از نوع فرونشستی تشخیص داده‌شده که براثر مصرف بی‌رویه آب‌های زیرزمینی به وقوع پیوسته است.

* همدان ۱۴ سال خشک‌سالی را پشت سر گذاشته است

کارشناس زمین‌شناسی استان همدان در گفتگو با خبرنگار مهر بابیان اینکه همدان ۱۴ سال خشک‌سالی را پشت سر گذاشته است، گفت: متأسفانه نبود مدیریت مناسب در سال‌های خشک‌سالی و عدم توجه مردم به‌ویژه کشاورزان در برداشت آب از منابع زیرزمینی امروز میراثی بر جای گذاشته که کسی نمی‌تواند آن را برطرف یا بهبود ببخشد.

تهمینه رحیم بخش بابیان اینکه متأسفانه فشار بیش‌ازحد به منابع آب زیرزمینی برای کشت محصولات پر آب‌بری چون سیب‌زمینی سبب تخلیه آبخوان شده و امروز فرو چاله‌هایی را برای همدان به یادگار گذاشته است، گفت: استان همدان دارای ۱۳ دشت مستقل و مشترک است که بر اساس بررسی‌ها احتمال ایجاد فرو چاله در تمامی آن‌ها وجود دارد که این احتمال در برخی دشت‌ها همچون قهاوند و کبودرآهنگ بسیار بالاست.

وی بابیان اینکه دشت کبودرآهنگ به سبب وجود اراضی کشت سیب‌زمینی و همچنین نیروگاه مفتح در رتبه نخست احتمال ایجاد فرو چاله قرار دارد، گفت: آب ماده هیدرولیکی است که به دلیل حجم و فشار خود، لایه‌های زمین را به‌صورت پایدار نگه می‌دارد.

رحیم بخش بابیان اینکه با خالی شدن آبخوان، لایه هیدرولیک ضعیف شده و فشار آن کاهش می‌یابد که به همین دلیل زمین نشست کرده و فرو چاله یا شکاف‌هایی در زمین ایجاد می‌شود، گفت: بیشترین فرو چاله‌ها، افت و شکاف زمین در دشت‌های کبودرآهنگ و فامنین بوده و طی بررسی‌ها در سال‌های اخیر فرو چاله‌ای در دشت‌های همدان ایجاد نشده ولی احتمال اینکه هرلحظه فرو چاله در دشت‌های همدان ایجاد شود وجود دارد.

دشت‌های همدان به دلیل افت زیاد منابع آب زیرزمینی همواره با تهدید ایجاد فرو چاله و افت زمین مواجه هستند

وی با تأکید بر اینکه دشت‌های همدان به دلیل افت زیاد منابع آب زیرزمینی همواره با تهدید ایجاد فرو چاله و افت زمین مواجه هستند، گفت: باید برای برون‌رفت از مشکلات به دنبال مدیریت علمی آب بوده و برداشت آب با مدیریت صورت گیرد در غیر این صورت باید منتظر اتفاقات ناخوشایند نیز بود.

در همین خصوص معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان در گفتگو با مهر بابیان اینکه توجه به موضوع آب باید از سوی مسئولان به‌طورجدی دنبال شود، افزود: موضوع آب در کشور باید به‌عنوان یک اولویت اساسی مدنظر باشد.

سعید رسولی با اشاره به اینکه فقط ۳ درصد از آب‌های جهان شیرین است که از این میزان نیز ۲ درصد به‌صورت یخ و یخچال بوده و یک درصد آن به‌عنوان آب شیرین برای استفاده وجود دارد، افزود: متوسط بارش در استان همدان طی ۲۰ تا ۲۵ سال گذشته ۳۳۰ میلی‌متر بوده که این میزان، از متوسط بارش کشوری با میانگین ۲۵۰ میلی‌متر کمی بالاتر است؛ اما با همین میزان بارش‌ها نیز استان همدان در حوزه کشاورزی و شرب آب دچار تنش و بحران است و مدیریت مصرف آب باید به‌طور ویژه موردبررسی و توجه قرار گیرد.

معاون آبخیزداری منابع طبیعی استان همدان عنوان کرد: متوسط حجم نزولات جوی استان همدان سالانه ۶ هزار و ۴۳۵ میلیون مترمکعب است که ۶۵ درصد آن برحسب اقلیم استان همدان تبخیر می‌شود و ۳۵ درصد از این نزولات برای استفاده باقی می‌ماند.

* میزان آب‌های سطحی تولیدی و ورودی استان همدان یک هزار و ۱۹۰ میلیون مترمکعب است

رسولی در خصوص توسعه منابع آب استان همدان نیز بابیان اینکه امکان توسعه و بهره‌برداری از منابع آب در دو بخش، آب‌های زیرزمینی و آب‌های سطحی قابل‌بررسی است، گفت: میزان آب‌های سطحی تولیدی و ورودی استان همدان یک هزار و ۱۹۰ میلیون مترمکعب است که از این مقدار ۴۷۷ میلیون مترمکعب توسط سدها، بندها و طرح‌های تغذیه مصنوعی قابل استحصال است.

رسولی افزود: با توجه به مازاد آب تولیدی و ورودی سطحی که رقمی معادل ۷۱۳ میلیون مترمکعب است، در ایستگاه عمرآباد و دو آب آمار ۷ ساله اخیر با حجم رواناب خروجی برابر با ۲۵ میلیون مترمکعب؛ رواناب خروجی نسبت به آمار درازمدت به ترتیب ۸۷ درصد و ۵۹ درصد کاهش را نشان می‌دهد.

وی علت این کاهش را به تغییر ارتباط هیدرولیکی بین رودخانه و سفره‌های آب زیرزمینی نسبت داد و اضافه کرد: با در نظر گرفتن رقمی معادل ۱۵ درصد تغذیه از رودخانه به آبخوان، عددی معادل ۱۲۰ میلیون مترمکعب از آب‌های سطحی به سفره آب‌های زیرزمینی نفوذ پیدا می‌کند و مازاد آب تولیدی سطحی حق‌آبه‌های پایین‌دست و زیست‌محیطی است.

* اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری راه‌حل عبور از بحران کم‌آبی

سعید رسولی اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری را مهم‌ترین و اساسی‌ترین راه‌حل عبور از بحران کم‌آبی دانست و اظهار داشت: با اجرای هر هکتار عملیات آبخیزداری در هرسال معادل ۲۷۰مترمکعب از آب‌های سطحی مازاد مهار می‌شود، اما حجم برداشت از منابع آب زیرزمینی در محدوده‌های مطالعاتی استان همدان از رقم آب تولیدی تجدیدشونده زیرزمینی بیشتراست.

رسولی با اشاره به اینکه نزدیک به ۹۱ درصد از آب‌های استحصالی در استان همدان برای مصارف کشاورزی استفاده می‌شود، عنوان کرد: اضافه برداشت و کاهش روان آب‌های سطحی استان به دلیل خشک‌سالی‌های اخیر، باعث بروز افت شدید سطح آب زیرزمینی شده است.

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان همدان تدوین برنامه‌ریزی برای صرفه‌جویی آب در بخش کشاورزی و بهره‌برداری صحیح و اصولی از منابع آب سطحی و زیرزمینی برای عبور از بحران آب را یک ضرورت و رویکرد اجتناب‌ناپذیر عنوان کرد.

* وجود ۱۳ دشت حفاظتی در استان همدان

رسولی گفت: با وجود ۱۳ دشت حفاظتی در استان همدان، بهره‌برداری از تمام دشت‌های استان طی سال‌های گذشته ممنوع شده و دشت کبودرآهنگ نیز دشت ممنوعه بحرانی اعلام‌شده است.

وی از وجود حدود ۱۷ هزار و ۱۲۴ حلقه چاه و ۲ هزار و ۸۷۷ چشمه و یک هزار و ۴۸۱ قنات در استان همدان خبر داد و با اشاره به طبقه‌بندی میزان مصارف آب اظهار داشت: ۹۰ درصد آب در کشور در بخش کشاورزی و ۷ درصد در حوزه شرب و ۳ درصد در بخش صنعت مورداستفاده قرار می‌گیرد، درحالی‌که در جهان ۷۰ درصد آب در حوزه کشاورزی و ۱۰ درصد شرب و ۲۰ درصد در بخش صنعت استفاده می‌شود.

* سالانه ۷ برابر ظرفیت سد اکباتان همدان بیلان دشت‌ها و سفره‌های زیرزمینی استان رو به نابودی می‌رود

رسولی بیلان منفی حجم سفره‌های زیرزمینی آب در استان همدان را ۲۲۴ میلیون مترمکعب عنوان کرد، گفت: سالانه ۷ برابر ظرفیت سد اکباتان همدان بیلان دشت‌ها و سفره‌های زیرزمینی استان رو به نابودی می‌رود.

وی بابیان اینکه طی سال‌های گذشته به‌طور متوسط، سالی یک متر سطح سفره‌های آب‌ زیرزمینی پایین آمده است، عنوان کرد: طی دو دهه گذشته در دشت کبودرآهنگ ۴۰ متر، در همدان ۲۰ متر، در شهرستان رزن و قهاوند ۲۲ متر، در ملایر ۲۴ متر، در نهاوند ۱۲ متر، در تویسرکان ۱۷ متر و در اسدآباد ۲۳ متر افت شدید سطح سفره‌های آب زیرزمینی را شاهد بوده‌ایم.

رسولی بابیان اینکه در قهاوند و شهرستان کبودرآهنگ حدود ۲۴ فرو چاله بزرگ به دلیل برداشت بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی ایجادشده است، گفت: احیا سفره‌های ازدست‌رفته بسیار مشکل و دور از ذهن به نظر می‌رسد.

معاون آبخیزداری منابع طبیعی استان همدان عنوان کرد: پایین بودن بهره‌وری استفاده آب در بخش کشاورزی، استفاده سنتی و عدم مکانیزه بودن آبیاری در بخش کشاورزی، اتکا بیش‌ازحد بخش کشاورزی استان همدان به منابع آب زیرزمینی موجب افت سطح آب زیرزمینی و افزایش روزافزون بیلان منفی منابع آبی خواهد شد.

سعید رسولی عدم استفاده درست از منابع آبی و برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های سطحی را مهم‌ترین دلیل کاهش کیفیت و تقلیل تدریجی ذخایر آب‌های زیرزمینی برشمرد و عنوان کرد: یکی از مهم‌ترین چالش‌ها و بحران جدی که در استان همدان با آن مواجه هستیم موضوع حفر چاه‌های غیرمجاز است که طی سال‌های گذشته ۶۴۹ چاه و به عبارتی ۳۰ کیلومتر چاه مسدود شده و بیش از ۱۴۴ دستگاه حفاری در این زمینه توقیف‌شده است.

* کاهش سهم مصرفی آب استان از آب‌های زیرزمینی

رسولی اظهار داشت: در حال حاضر در راستای کاهش سهم مصرفی آب استان از آب‌های زیرزمینی، سد شنجور در رزن، سدکلان ملایر و سدسرابی در تویسرکان به بهره‌برداری رسیده و سد نعمت‌آباد در اسدآباد و گرین در نهاوند نیز در دست‌ساخت است.

وی یادآور شد: پروژه‌های تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و احداث بندهای تأخیری برای تقویت منابع آبی و بهبود وضع سفره‌های آب زیرزمینی در دستور کار منابع طبیعی و آبخیزداری قرار دارد.

معاون آبخیزداری منابع طبیعی استان همدان تغییرات اقلیم، افزایش دمای هوا، تبخیر و تعرق بالا، هدر رفت زیاد آب در بخش کشاورزی، نامطلوب بودن فرهنگ مصرف بهینه آب، عدم برخورد مناسب با حفر چاه‌های غیرمجاز فعلی و خشک شدن تعداد زیادی از آب چاه‌های کشاورزی در مناطق مختلف از طرفی موجب مهاجرت روستائیان به حومه شهرها و بروز پدیده حاشیه‌نشینی و از سوی دیگر موجب بروز بحران‌های زیست‌محیطی، وقوع زمین‌لغزش، فرونشست زمین و افت شدید آب‌های زیرزمینی می‌شود.

* انسداد ۲۴۱۷ حلقه چاه غیرمجاز در استان همدان

سرپرست شرکت آب منطقه‌ای همدان نیز در همین خصوص از انسداد ۲۴۱۷ حلقه چاه غیرمجاز در استان همدان خبر داد و گفت: انسداد این چاه‌ها صرفه‌جویی ۲۰۳ میلیون مترمکعبی آب را در پی داشته است.

منصور ستوده بابیان اینکه حفاظت از منابع آبی موجود همدان از اولویت‌های اساسی شرکت آب منطقه‌ای همدان محسوب می‌شود، اظهار داشت: برداشت‌های بی‌رویه آب درگذشته سبب شده تا سطح آب‌های زیرزمینی دشت‌های استان همدان به‌شدت افت داشته باشد.

وی بابیان اینکه کاهش سطح آب‌های زیرزمینی خطرات و عواقب جبران‌ناپذیری ازجمله ایجاد فرو چاله، فرونشست زمین، شور شدن آب، کاهش کیفیت آب و ایجاد ریز گردها را در پی دارد، گفت: انسداد چاه‌های غیرمجاز در این راستا به اولویت شرکت آب منطقه‌ای تبدیل شد.

ستوده بابیان اینکه از ابتدای سال ۹۳ تاکنون دو هزار و ۴۱۷ حلقه چاه غیرمجاز در استان همدان مسدود شده که صرفه‌جویی ۲۰۳ میلیون و ۹۶۴ هزار مترمکعبی آب را در پی داشته است، عنوان کرد: سال ۹۴، ۷۰۰ حلقه چاه غیرمجاز در استان همدان مسدود شد که این اقدام سبب صرفه‌جویی ۵۸ میلیون و ۴۹۷ هزار مترمکعبی آب در دشت‌های استان شد.

سرپرست شرکت آب منطقه‌ای همدان بابیان اینکه تعداد انسداد چاه‌های غیرمجاز در سال گذشته، ۸۶۹ حلقه بود که صرفه‌جویی ۵۶ میلیون و ۴۲۴ هزار مترمکعبی منابع آبی را در پی داشت، گفت: بر اساس هدف‌گذاری انجام‌شده چاه‌های غیرمجاز در استان همدان مسدود می‌شود به‌طوری‌که از ابتدای امسال تاکنون ۱۸۷ حلقه چاه غیرمجاز مسدود شده است

* هیچ‌گونه مماشاتی در روند انسداد چاه‌های غیرمجاز استان همدان صورت نمی گیرد

ستوده با تأکید بر اینکه در روند انسداد چاه‌های غیرمجاز استان همدان هیچ‌گونه مماشاتی صورت نمی‌گیرد، عنوان کرد: خوشبختانه دادگستری، دادستانی، فرمانداری‌ها، نیروی انتظامی و سایر مسئولین استان همدان همکاری مطلوبی را درروند حفاظت از منابع آب استان دارند که این امر سبب شده همدان به‌عنوان یکی از استان‌های برتر در این زمینه شناخته شود.

با این تفاسیر افت سطح آب‌های زیرزمینی اگرچه یک مشکل جهانی است ولی به دلیل بالا بودن این بحران در کشورمان و به‌خصوص استان همدان بسیاری از دشت‌ها با پدیده نشست زمین مواجه شده و فرو چاله‌ها حیات دشت‌ها را تهدید می‌کند که باید پیش از آنکه فاجعه‌ای رخ دهد به فکر پیشگیری از آن بود.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: 5 مهر 1396، کدخبر: 4099210 ، www.mehrnews.com