شعار سال: دشت کبودرآهنگ که روزگاری سرسبزترین دشت همدان لقب داشت، با چپاول آب‌های زیرزمینی تاجایی پیش رفته که هم‌اکنون لقب ممنوعه بحرانی را برپیشانی خود دارد و فروچاله‌ها برتن زخمی آن خودنمایی می‌کند. دشت کبودرآهنگ از محدوده‌های حوضه رودخانه قره‌چای با وسعت سه هزار و ۴۴۸ کیلومترمربع در شمال استان همدان واقع‌شده است. این دشت از شمال با دشت زنجان و قزوین، از جنوب با دشت بهار و قهاوند، از شرق با دشت رزن و از غرب با گل‌تپه- زرین‌آباد در ارتباط است؛ اما این روزها حال‌وروز خوشی ندارد، چراکه فروچاله‌ها تن این دشت را سوراخ کرده‌اند. فرونشست سطح زمین بر اثر برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی یکی از رویدادهایی است که در استان همدان مشاهده می‌شود؛ اما در این میان سهم دشت کبودرآهنگ از فروچاله‌های ایجادشده در دشت‌های استان همدان به‌مراتب بیش‌تر از دیگر دشت‌ها است.

ایجاد ۱۳ فروچاله در دشت کبودرآهنگ

بر اساس آخرین آمار ارائه‌شده در حال حاضر در استان همدان ۲۴ فروچاله پدید آمده که ۱۳ فروچاله مربوط به دشت کبودرآهنگ بوده و ۱۱ فروچاله دیگر در دشت رزن- قهاوند و روستاهای این منطقه ایجادشده و بیش‌ترین عمق فرو چاله نیز مربوط به شهرستان کبودرآهنگ با ۶۰ متر است. عده‌ای کشاورزان منطقه را عامل اصلی پدید آمدن این فرو چاله‌ها می‌دانند و معتقدند کشاورزان برای آبیاری، چاه‌های عمیق غیرمجاز حفر کرده‌اند و در پی پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی، فروچاله‌ها ایجادشده است. عده‌ای دیگر نیز مسئولان را مقصر شمرده و معتقدند استان همدان سرزمین کشاورزی نیست و تشویق بی‌جای مسئولان به کشاورزی بدون در نظر گرفتن ویژگی‌های زیست‌محیطی پدیدار شدن فروچاله‌ها در دشت‌های همدان و به‌ویژه کبودرآهنگ را موجب شده است. قرار گرفتن نیروگاه مفتح در این دشت نیز شاید در ایجاد فروچاله‌ها بی‌تقصیر نبوده، چراکه در پی نیاز بالای نیروگاه به آب و حفر چاه‌های عمیق در این منطقه نتیجه‌ای جز پدید آمدن فروچاله‌ها مورد انتظار نیست.

کارشناس زمین‌شناسی استان همدان درباره این پدیده بابیان این‌که طی سال‌های اخیر به علت برداشت بیش‌ازحد آب‌های زیرزمینی که گاه برای تأمین نیازهای کشاورزی و گاه برای تأمین صنعتی صورت گرفته شاهد رویش فرو چاله‌ها در دشت‌های استان همدان بوده‌ایم، گفت: دشت کبودرآهنگ که روزگاری سرسبزترین دشت‌های همدان بوده، در حال بیابانی‌شدن است. سپیده بیات با بیان این‌که کاهش منابع آب زیرزمینی به‌ویژه در دهه اخیر به‌طور مستمر ادامه داشته، عنوان کرد: برداشت بیش‌ازحد چاه‌های مجاز، برداشت از چاه‌های غیرمجاز، ضعف نظارت و کنترل منابع آبی و کشت محصولات پر آب‌بر در وقوع این پدیده بی‌تأثیر نیست. وی بابیان این‌که فرونشست زمین یکی از عوارض سوء‌مدیریت منابع آب زیرزمینی و استفاده بی‌رویه از این منبع حیاتی است، گفت: این پدیده در اثر تراکم خاک و افت سطح آب زیرزمینی رخ می‌دهد.

۲۴ فرو چاله در همدان ایجادشده است

وی با بیان این‌که تاکنون ۲۴ فروچاله در همدان ایجادشده است، گفت: از این تعداد ۱۳ فروچاله مربوط به دشت کبودرآهنگ و روستاهای کردآباد، نوآباد، بابان، آق تپه و خان‌آباد بوده و ۱۱ فروچاله دیگر در دشت رزن – قهاوند و روستاهای این منطقه ایجادشده است. وی علت اصلی ایجاد ۲۴ فروچاله‌ در استان را برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی عنوان کرد و گفت: آب ماده هیدرولیکی است که به دلیل حجم و فشار خود، لایه‌های زمین را به‌صورت پایدار نگه می‌دارد. بیات بابیان این‌که با خالی‌شدن آبخوان، لایه هیدرولیک ضعیف شده و فشار آن کاهش می‌یابد و به همین دلیل زمین نشست کرده و فروچاله یا شکاف‌هایی در زمین ایجاد می‌شود؛ گفت: خوشبختانه چند سال اخیر ایجاد فرو چاله‌ در دشت‌های استان همدان متوقف‌شده است. کارشناس زمین‌شناسی استان همدان با تأکید بر این‌که دشت‌های همدان به دلیل افت زیاد منابع آب زیرزمینی همیشه با تهدید ایجاد فروچاله و افت زمین مواجه هستند، گفت: مدیریت علمی آب در بخش کشاورزی باید مدنظر باشد تا بر این مشکل غلبه کنیم. وی با اشاره به این‌که همدان از استان‌هایی با پتانسیل گردشگری بالاست؛ اما متأسفانه به سمت‌وسوی کشاورزی و استفاده نامحدود از منابع آب‌های زیرزمینی حرکت کرده است، افزود: باید با حرکت در راستای توسعه گردشگری معضل بحران آب را کاهش داد.

وی تأکید کرد: آنچه مسلم است این‌که برداشت‌های بی‌رویه و بیش از حد مجاز از سفره‌های زیرزمینی باعث ایجاد فروچاله‌ها شده، چون منافذ آب خالی شده است؛ اما حتی اگر آبخوان‌ها دوباره هم تغذیه شوند و آب به میزان کافی به آبخوان‌ها برسد، دیگر عرصه‌های دچار فرونشست به حالت اول بازنمی‌گردد. مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای همدان نیز در همین خصوص بابیان این‌که تمام دشت‌های استان همدان ممنوعه و از این تعداد دشت‌های رزن، قهاوند، کبودرآهنگ و اسدآباد دشت‌های ممنوعه بحرانی هستند، عنوان کرد: متوسط میزان بارندگی در کشور ۲۴۰ میلی‌متر در سال و این میزان در استان همدان سالانه ۳۳۰ میلی‌متر است. منصور ستوده بابیان این‌که در حال حاضر بر اساس میانگین جهانی ۷۰ درصد آب در بخش کشاورزی، ۱۰ درصد در بخش شرب و ۲۰ در بخش صنعت مصرف می‌شود و این در حالی است که در استان همدان ۹۰ درصد آب در بخش کشاورزی و ۱۰ درصد در مصرف خانگی و صنعت مصرف می‌شود، گفت: دشت‌های استان همدان با افت آب‌های زیرزمینی مواجه هستند و بیش‌ترین افت آب مربوط به دشت کبودرآهنگ به میزان ۴۱ متر است. ستوده با اشاره به این‌که ۱۵ طرح در راستای احیاء و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی همدان در دست اجراست؛ افزود: برداشت‌های بی‌رویه ۳۰ سال اخیر موجب کاهش آب‌های زیرزمینی و سطحی و خشک‌سالی شده و متأسفانه در این مدت رواناب‌های خروجی از استان همدان را ازدست‌داده‌ایم.

انسداد دو هزار و 700 حلقه چاه غیرمجاز طی سه سال

وی از انسداد دو هزار و ۷۰۰ حلقه چاه غیرمجاز طی سه سال گذشته خبر داد و گفت: با این اقدام ۲۲۰ میلیون مترمکعب آب صرفه‌جویی و سه هزار و ۷۰۰ کنتور هوشمند نیز در استان همدان نصب‌شده است. مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان همدان تغییر الگوی کشت و تغییر راندمان آبیاری محصولات کشاورزی را از راه‌های گریز از بحران آب برشمرد و گفت: بر اساس هدف‌گذاری انجام‌شده از طریق طرح احیاء و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی به دنبال حفاظت و مدیریت منابع آبی هستیم. وی بابیان این‌که اجرای طرح احیاء و تعادل‌بخشی از برنامه‌های اساسی شرکت آب منطقه‌ای همدان است، گفت: این امر سبب جلوگیری از ایجاد فروچاله جدید در سطح استان همدان شده است.

اصلاح نحوه آبیاری مزارع

مدیر امور باغبانی جهاد کشاورزی استان همدان نیز در همین خصوص با تأکید بر مصرف بهینه آب عنوان کرد: تغییر الگوی کشت، اصلاح نحوه آبیاری مزارع و استفاده از ارقامی که تحمل خشکی را دارند، در صرفه‌جویی آب موثر است. حجت‌الله شهبازی توسعه کشت گلخانه‌ای را نیز در صرفه‌جویی مصرف آب موثر دانست و با اشاره به وجود ۱۰۲ هکتار گلخانه در قالب ۲۵۲ واحد در استان همدان عنوان کرد: امسال نیز ایجاد ۵۰ هکتار گلخانه پیش‌بینی‌شده که با ایجاد آن‌ها ۱۶ میلیون مترمکعب صرفه‌جویی آب در گلخانه‌ها محقق می‌شود. مدیر امور باغبانی جهاد کشاورزی استان همدان به اصلاح و جایگزینی باغ‌های درجه دو و سه در استان همدان نیز اشاره و عنوان کرد: تبدیل باغ‌های درجه ۲ به باغ‌های درجه‌یک سالانه سه هزار مترمکعب صرفه‌جویی آب را به دنبال دارد. وی بابیان این‌که تا پایان سال گذشته چهار هزار و ۴۰۰ هکتار از باغ‌های استان همدان زیرپوشش آبیاری قطره‌ای قرارگرفته است، عنوان کرد: آبیاری قطره‌ای سالانه ۲۰ میلیون مترمکعب در مصرف آب صرفه‌جویی به همراه دارد. مدیر امور باغبانی جهاد کشاورزی استان همدان از مجهز کردن باغ‌ها به سیستم‌های نوین آبیاری خبر داد و گفت: از مجموع ۷۴ هزار و ۵۰۰ هکتار باغ موجود در استان همدان طی برنامه‌ای چهار ساله ۲۸ هکتار به آبیاری نوین مجهزمی شود. وی یادآور شد: امسال هشت هزار و ۵۰۰ هکتار از باغ‌ها در برنامه تجهیز آبیاری نوین قرار دارد که بیش‌تر تمرکز بر روی سه هزار و ۲۰۰ هکتار باغ انگور در شهرستان ملایر است.

ممانعت از فرسایش طبیعی خاک غیرممکن است

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان بابیان این‌که فرسایش ۱۰ تن خاک در هر هکتار طی یک سال طبیعی و ممانعت از فرسایش طبیعی خاک غیرممکن است، گفت: اضافه‌برداشت و کاهش رواناب‌های سطحی استان به دلیل خشک‌سالی‌های اخیر، باعث بروز افت شدید سطح آب زیرزمینی شده است. اسفندیار خزایی با اشاره به این‌که ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار دارد و بر همین اساس با سه چالش بیابانی‌شدن، کمبود آب‌های شیرین و تخریب سرزمین مواجه است، گفت: توسعه باید با حفاظت از آب‌وخاک توأم باشد وگرنه مشکلات متعددی ایجاد خواهد کرد. خزایی همچنین با اشاره به برنامه‌های راهبردی منابع طبیعی استان همدان گفت: احیاء و توسعه جنگل‌ها از برنامه‌های راهبردی است، به‌طوری‌که ضمن حفاظت از وضع موجود، جنگل‌های طبیعی واجد زیست‌محیط‌های ویژه مورد حفاظت است.

۶۵ هزار هکتار از عرصه‌های منابع طبیعی استان همدان بیابان شده‌اند

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان با بیان این‌که در قالب اقتصاد مقاومتی برنامه‌های راهبردی اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شامل بیابان‌زدایی، آبخیزداری و حفاظت و توسعه جنگل و جنگل‌کاری مدنظراست، افزود: ۶۵ هزار هکتار از عرصه‌های منابع طبیعی استان همدان بیابان شده‌اند که بر اساس اهداف اقتصاد مقاومتی باید برنامه بیابان‌زدایی در این عرصه‌ها انجام شود. وی اجرای طرح‌های آبخیزداری و تقویت پوشش گیاهی را مهم‌ترین راه علاج بحران کم‌آبی دانست و عنوان کرد: اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری برای کنترل رواناب، استحصال آب و جلوگیری از فرسایش بسیار مهم و اثرگذار است، چراکه به دنبال صرفه‌جویی در مصرف آب هستیم.

بهره‌برداری اصولی از منابع آبی برای عبور از بحران

مدیرکل آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان همدان برنامه‌ریزی برای صرفه‌جویی آب در بخش کشاورزی و بهره‌برداری صحیح و اصولی از منابع آب سطحی و زیرزمینی برای عبور از بحران آب را یک ضرورت و رویکرد اجتناب‌ناپذیر عنوان کرد و یادآور شد: پروژه‌های تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و احداث بندهای تأخیری برای تقویت منابع آبی و بهبود وضع سفره‌های آب زیرزمینی در دستور کار منابع طبیعی و آبخیزداری قرار دارد. مدیر امور منابع آب شهرستان ملایر نیز با بیان این‌که خطر فرو چاله‌ها در منطقه احساس می‌شود، گفت: کم‌آبی مسأله‌ای جدی به‌ویژه در بخش کشاورزی است. جمشید نوروزی با بیان این‌که نباید در مصرف آب‌های زیرزمینی به‌گونه‌ای رفتار کرد که مشکلات زودتر ازآنچه تصور می‌شود گریبان شهرستان ملایر را بگیرد، گفت: سالانه ۲۴ میلیون مترمکعب کسری مخزن در منابع آب شهرستان ملایر ثبت می‌شود که اگر روند برداشت به همین شکل ادامه یابد، با مشکل مواجه می‌شویم. وی به افت سطح چاه‌های آب اشاره کرد و با بیان این‌که باید وضعیت سفره‌های زیرزمینی به حد تعادل نزدیک شود، گفت: در برخی مناطق آب‌اسیدی شده که مهم‌ترین علت آن کاهش منابع آب زیرزمینی و رسیدن به لایه‌های زیرین است. آنچه مسلم است این‌که در دنیای امروز هر روز بر نیاز به آب و تقاضای آن افزوده می‌شود، چراکه جمعیت رو به افزایش است و هم‌زمان میزان سرانه مصرف نیز افزایش می‌یابد؛ بنابراین باید به فکر ارائه راهکارهایی بهتر برای مدیریت مصرف و عرضه منابع آب بود. از نگاهی دیگر فروچاله‌ها که مانند غده سرطانی بر پیکر دشت‌های همدان چنبره زده‌اند، نباید مورد بی‌توجهی قرار گیرند، چراکه این علائم همان فریادهای خاموش زمین و هشداری جدی به انسان است که با برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، این منبع خدادادی را بیش از این مورد سوءاستفاده قرار ندهد.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار 8 خرداد 97، کد مطلب: 45520، www.sabzineh.org