شعار سال: استفاده روزافزون و گسترده از انواع نورهای مصنوعی در شب نه‌تنها چهره زیبای کیهان را از ما پنهان کرده، بلکه آثاری مخرب بر محیط‌زیست، ایمنی، مصرف انرژی و سلامت انسان، حیوان و گیاهان گذاشته است، اما آنچه باعث بروز این مشکلات در عصر دیجیتال و زندگی ماشینی شده، پدیده‌ای است به نام آلودگی نوری.
آلودگی نوری چیست؟
همه ما کم‌وبیش با آلودگی هوا، آلودگی آب و آلودگی زمین آشنا هستیم، اما منظور از آلودگی نوری چیست؟ به‌طورکلی می‌توان گفت هرگاه از نور در زمان نامناسب، در مکان نامناسب و به روش نامناسب برای روشن‌سازی محیط داخلی یا خارجی استفاده کنیم، تولید آلودگی نوری کرده‌ایم. از مهم‌ترین منابع آلودگی نوری می‌توان به نورپردازی درونی و بیرونی ساختمان‌های مسکونی، تجاری، اداره‌ها، کارخانه‌ها، روشنایی غیرمتعارف و اضافی خیابان‌ها، نورپردازی غیراستاندارد فضاهای ورزشی و... اشاره کرد. آلودگی نوری می‌تواند عواقب جدی محیطی برای انسان‌ها، حیات وحش و اقلیم ما داشته باشد. اجزای آلودگی نوری عبارتند از:
- خیرگی: روشنایی بیش از حد که منجر به ناراحتی‌های بصری می‌شود.
- روشنایی آسمان: روشن‌شدن آسمان شب در نواحی مسکونی.
- تجاوز نور: ورود ناخواسته نور به فضاهایی که نیازی به روشن‌بودن ندارند یا ما تمایلی به روشن‌بودن آن فضاها نداریم.
- به‌هم‌ریختگی: مجموعه‌های روشن، گیج‌کننده و بیش از حد منابع نور که مخاطب را سردرگم می‌کند و غوغای نورها و رنگ‌ها، باعث احساس به‌هم‌ریختگی و شلوغی در افراد می‌شود.
درمجموع عوارض نامطلوب آلودگی نوری به پنج گروه اثرات مخرب آلودگی نوری بر آسمان شب، حیوانات، گیاهان، انسان و اتلاف انرژی تقسیم می‌شود که در ادامه به بررسی هر یک می‌پردازیم.
تأثیر آلودگی نوری بر آسمان شب
اگر لابه‌لای روزمرگی‌های تکراری و خسته‌کننده فرصتی دست بدهد و آسمان شب بالای سرمان را نگاه کنیم، ممکن است از خود بپرسیم چرا این‌قدر ستاره‌ها کم شده‌اند؟ قاعدتا اولین چیزی که به ذهنمان می‌رسد این است که آلودگی هوا به هیچ‌چیزی رحم نکرده... چه برسد به ستاره‌ها! واقعیت این است که قضیه عمیق‌تر از این حرف‌هاست. مسئله اصلی برمی‌گردد به نوع جدیدی از آلودگی که رهاورد قرن معاصر برای بشر است؛ آلودگی نوری. همان نورهایی که قرار است شب‌ها معابر و ساختمان‌ها را روشن کنند، در موارد متعددی به علت نبود مدیریت صحیح این نورهای مصنوعی و نگذاشتن سرپوشی بر آنها، آسمان را هم روشن می‌کنند؛ آن‌قدر که ستاره‌هایی که از فاصله صدها سال نوری دورتر، کورسویی از نورشان به زمین می‌رسد، در برابر روشنایی ناشی از نورهای مصنوعی رنگ می‌بازند. آلودگی نوری باعث کاهش حد قدر و دیده‌نشدن ستاره‌ها و اجرام آسمانی در آسمان شهر شده و مانند تمام انواع دیگر آلودگی، به اکوسیستم آسیب می‌رساند. آلودگی نوری در ابتدا توسط منجمان و به دلیل حساس‌بودن ابزارهای رصدی آنان مورد توجه و سپس به‌عنوان یک معضل زیست‌محیطی مورد مطالعه قرار گرفت. تابش انواع نور حتی به مقدار کم، تأثیر زیادی در کم‌فروغ و پنهان‌شدن ستارگان دارد، تا آنجایی که حتی ضعیف‌ترین نور منجمان را مجبور به طی مسافت‌های طولانی و دورشدن از شهرها می‌کند. شاید عجیب باشد که بدانید آلودگی نوری، یک‌سوم مردم دنیا را از دیدن کهکشان راه شیری محروم کرده است. معتبرترین مقیاس طبقه‌بندی آسمان، مقیاس «جان بورتل» است. این روش که حاصل تلاش۵۰ ساله آقای «بورتل» است، شامل نه مرحله است که از تاریک‌ترین آسمان آغاز می‌شود و به آسمان‌های رتبه نه خاتمه می‌یابد. (تصویر شماره یک). در فهرست کشورهایی که به آلودگی نوری دچار هستند، سنگاپور رتبه اول را دارد و مناطقی مانند سن‌مارینو، کویت، قطر و مالتا در رتبه‌های بعدی قرار دارند. ساکنان این مناطق به‌طورکلی از دیدن کهکشان راه شیری محروم هستند. مناطقی که درحال‌حاضر کمترین آلودگی نوری را دارند، کشور چاد در آفریقا و منطقه‌ ماداگاسکار هستند.
اثرات آلودگی نوری بر حیوانات
محققان علوم زیستی و جانورشناسان معتقدند که بروز آلودگی‌های نوری و منابع نوری ساخت دست بشر و ورود آنها به طبیعت، سبب می‌شود تا حیوانات و جانداران به‌راحتی دچار سردرگمی ‌شوند. گروهی از بوم‌شناسان، بیولوژیست‌ها و جانورشناسان معتقدند که ورود نورهایی که ساخته دست بشر هستند به داخل طبیعت و محیط‌زیست موجب می‌شود تا جانداران از مسیر اصلی خود منحرف شده و سردرگم شوند و این عامل به‌نوبه خود به زندگانی آنها لطمات و صدمات جبران‌ناپذیری وارد می‌کند. بر‌این‌اساس، نورهای مصنوعی و اضافی که در زمان یا مکان غیر‌طبیعی ظاهر می‌شود، می‌تواند باعث جذب حیوانات یا انحراف مسیر آنها شده و اگر این روند در طبیعت که دست‌نخورده است، ادامه یابد و باقی‌ بماند، باعث ازمیان‌رفتن حس طبیعی حیوانات و حشرات می‌شود. نورهای ساخت دست بشر، برای عنکبوت‌ها، سنجاقک‌ها و بسیاری از حشرات که در ساقه‌های گیاهان آبی تخم‌گذاری می‌کنند، بسیار خطرناک هستند، چرا‌که اگر قادر نباشند سطح آب و زمان دقیق را بیابند، می‌میرند و موفق به تخم‌گذاری نمی‌شوند. انواع نورهایی که محیط زندگی حیوانات را روشن می‌سازد باعث اختلال در تمرکز و جفت‌یابی آنها می‌شود و صیدشان را در بسیاری از موارد مانند پروانه‌ها و ماهی‌ها برای شکارچیان آسان می‌کند که موجب برهم‌خوردن سیکل طبیعت و رفتار طبیعی جانوران می‌شود. نور مصنوعی باعث تضعیف قوه جهت‌یابی پرندگان شده و این موجب گم‌کردن لانه یا مسیرهای مهاجرتشان از تالابی به تالاب دیگر می‌شود. همچنین نورهای قرمز و آبی برج‌های بلند، پرندگان را جذب خود کرده و در نهایت این نورهای فریبنده باعث برخورد دسته‌های پرندگان و کشته‌شدن آنها می‌شود.
اثرات آلودگی نوری بر گیاهان
در نوعی تقسیم‌بندی، گیاهان به دو دسته نورپسند و سایه‌پسند تقسیم می‌شوند. هر گیاه بنا به این تقسیم‌بندی مقدار معینی نور برای زندگی و عمل فتوسنتز نیاز دارد که به حیات خود ادامه دهد. گیاهان نورپسند ١٠ درصد از نور محیط را که معادل چهارهزارو ۲۰۰ لوکس است، جذب می‌کنند. این مقدار را با یک لامپ تنگستن ۶۰ وات مقایسه کنید که نوری را که به میز تحریر شما می‌رساند حدود صد لوکس است؛ اما گیاهان سایه‌پسند با کلروپلاست بالا ٧٥ درصد از نور محیط را که معادل ۷۵ لوکس است جذب خود می‌کنند. اما طبق قانون بردباری رسیدن هر نوع نور بیش از اندازه ذکرشده به گیاه، رشد آن را دچار اختلال و در مواقعی مرگش را تضمین می‌کند. قانون
بردباری = افزایش یک عامل محیطی می‌تواند عامل محدودکننده باشد. می‌توان این‌طور گفت که بالارفتن یک عامل باعث پایین‌آمدن بقیه عوامل می‌شود. از نتایج برهم‌خوردن سیکل زندگی گیاهان می‌توان به درختان برگ‌ریزی اشاره کرد که در زمان ریزش برگ‌هایشان توان نمایش رنگ‌های پاییزی خود را از دست می‌دهند یا درختانی که بر اثر آلودگی نوری، فصل ازدست‌دادن برگ خود را فراموش کرده‌اند و دیده شده تا نیمه‌های زمستان همچنان دارای برگ‌های زرد هستند. این عامل و هم‌زمانی بارش برف در این فصل باعث سنگین‌شدن بدنه درخت و سرنگون‌شدن آن می‌شود.
عوارض آلودگی نوری بر سلامت انسان
احتمالا از زیست‌شناسی دوران دبیرستان مفهوم ساعت زیستی (ساعت بیولوژیک) را به یاد دارید؛ ساعت طبیعی فعالیت‌های بدن که با طلوع و غروب خورشید و روشنایی و تاریکی طبیعی محیط‌ زیست برای هر موجود زنده و از جمله انسان تنظیم می‌شود. تنظیم چرخه خواب و بیداری، فعالیت قلب، مصرف اکسیژن، دمای بدن و ترشح بسیاری از غدد در بدن انسان وابسته به این است که رفتار فیزیولوژیک موجود زنده با ساعت زیستی او منطبق باشد. ازاین‌روست که بسیاری از پزشکان بر منظم‌بودن زمان فعالیت خواب و بیداری افراد تأکید می‌کنند. تغییرات روشنایی در روز از طریق میزان ترشح هورمونی به نام ملاتونین از غده پینه‌آل در مغز، ساعت زیستی بدن را تنظیم می‌کند. میزان ترشح این هورمون در شب١٠ برابر بیشتر از روز است. جالب اینجاست که اگر انسان در محیط روشن حضور داشته باشد، با وجود بستن چشم‌ها نیز کماکان سطح ترشح این هورمون به مقدار اندکی باقی خواهد ماند. در نتیجه اگر اتاق خواب‌تان هنگام شب تاریک نباشد و نور چراغ خواب، تلویزیون، مانیتور یا حتی ورود نور مزاحم از چراغ‌های خیابان تاریکی اتاقتان را بر هم بزند، در این صورت ترشح هورمون ملاتونین در بدن شما مختل می‌شود و این موضوع به مرور زمان احتمال بروز بیماری‌های قلبی، افسردگی و سرطان پستان در زنان را افزایش خواهد داد. این موضوع تا آن حد جدی است که چندی پیش سازمان بهداشت جهانی هشدار داد افرادی که شیفت کاری‌شان به‌گونه‌ای است که شب باید زیر نورهای مصنوعی کار کنند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به سرطان‌هایی مانند سرطان پروستات و ‌پستان قرار می‌گیرند. امروزه بسیاری از پزشکان ریشه افسردگی و ناهنجاری خلق‌و‌خوی عمومی مردم را به فاصله‌گرفتن از زندگی به روال طبیعی نسبت می‌دهند و آلودگی نوری را از مهم‌ترین قاتلان طبیعت و مخل آرامش طبیعی انسان در شب می‌دانند.
آلودگی نوری و اتلاف انرژی در ایران و جهان
در دنیایی زندگی می‌کنیم که به‌دست‌آوردن و حفظ انرژی حرف اول را در منابع یک کشور می‌زند و برای بهینه مصرف‌کردن آن سمینارها و همایش‌های بزرگ و کوچک برگزار می‌شود. انواع تیزرهای تبلیغاتی سعی در آگاه‌سازی اقشار مختلف جامعه دارد و به جهت تولید و انتقال دانش آن رشته‌های مختلف دانشگاهی ازجمله مهندسی روشنایی ایجاد می‌شود. در چنین دنیایی آمارها نقش مؤثری در تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری مصرف انواع منابع کشور دارد. به آمارهای اتلاف انرژی روشنایی در کشورمان ایران توجه کنید.
روشنایی معابر: طبق آمار ارائه‌شده در سال ۱۳۸۴ در سایت آمار وزارت نیرو، ٤,٥‌میلیارد کیلووات ساعت، مقدار برقی است که وزارت نیرو برای روشنایی معابر به فروش می‌رساند. از طرفی بسته به نوع سرپوش هر روشنایی که وظیفه هدایت پرتوهای نور لامپ را بر عهده دارد، هر سرپوش نامناسب مقداری بین ٣٠ تا ٤٠ درصد اتلاف انرژی را در بر دارد. با احتمال اینکه اکثریت این سرپوش‌ها از نوع لاک‌پشتی (نه تلسکوپی) بوده و البته به‌جز آلودگی خودِ حباب سرپوش، با اعمال حداقل این اتلاف یعنی ٣٠ درصد به رقمی معادل ١.٣‌میلیارد کیلووات ساعت می‌رسیم. یعنی این رقم را صرف روشن‌کردن آسمان کرده‌ایم، بدون اینکه نیازی به روشن‌کردن آسمان بوده باشد.
لامپی آلوده به نام خیابان سهروردی: خیابان سهروردی تهران یکی از بزرگ‌ترین و اصلی‌ترین خیابان‌های این شهر از لحاظ نقل‌وانتقالات مسافران شهری است. این خیابان در دو مقطع از سوی دو خیابان اصلی دیگر به نام عباس‌آباد و مطهری قطع می‌شود. در پیمایشی که از ابتدای خیابان سهروردی شمالی (پل سیدخندان) تا تقاطع عباس‌آباد و سهروردی انجام گرفت، به‌موجب آن ۲۲ عدد لامپ گازی با میانگین ۴۰۰ وات مصرفی و ۲۶ عدد لامپ معروف به خیاری ۵۵۰ وات (متال هالاید) در بیرون فضای مغازه‌های این خیابان، دقیقا در جلوی در آنها نورافشانی می‌کرد که همه آنها خیرگی را برای عابران به دنبال دارد. جمعا با احتساب چهار ساعت کاری هر لامپ در هر شب، ٩٢ کیلووات‌ساعت مصرف انرژی برق این قطعه از خیابان است و با ضرب این مقدار در ۲۶ روز کاری، دوهزارو ۳۹۲ کیلووات‌ساعت در ماه و برای هزار معبر مشابه در تهران رقمی معادل ٢,٥‌میلیون کیلووات‌ساعت اتلاف انرژی را شاهد هستیم، اما این آمار در حالی است که بیشترین کسبه خیابان سهروردی‌ شمالی را دکورات‌ها و کابینت‌سازان تشکیل می‌دهند که به دلیل تزئینی‌بودن ماهیت کارشان بیشتر سعی در نورپردازی فضای داخل مغازه دارند، اما معضل استفاده از لامپ‌های قوی را عمدتا در میوه‌فروشی‌ها، سوپرمارکت‌ها، بقالی‌ها و اغذیه‌فروشی‌ها شاهدیم. واضح است با آمارگیری از خیابان‌هایی که تعداد چنین مشاغلی در آنها افزون است، آمار پیش‌روی شما چندین‌برابر آن خواهد شد.
آلودگی نوری در آمریکا: بیشترین سهم نورپردازی فضای باز در آمریکا مربوط به خیابان‎ها و پارکینگ‎هاست. میانگین انرژی‌ای که برای نورپردازی فضای باز، در یک سال استفاده می‎شود برابر با کل انرژی الکتریکی مصرفی نیویورک در طول دو سال است. بر اساس تخمین انجمن بین‌المللی آسمان تاریک، حداقل ۳۰ درصد از نورپردازی‎های بیرونی در کشور آمریکا هدر می‌رود، به‌خصوص لامپ‎هایی که سرپوش ندارند و نور به آسمان می‌رود. این هدررفت انرژی معادل ۳٫۳‌میلیارد دلار و تولید ۲۱‌میلیون تن دی‌اکسیدکربن در هر سال است. از این مقدار ۱۵‌میلیون تن دی‌اکسیدکربن تنها از نورپردازی بیرونی مناطق مسکونی تولید می‌شود. برای جبران این میزان دی‌اکسیدکربن هرساله باید ۸۷۵ درخت کاشته شود.
مسئولیت‌های زیست‌محیطی و اجتماعی ما
به نظر می‌رسد تنها مسئولیت زیست‌محیطی ما در این زمینه، استفاده و نگهداری درست از انرژی است. ازجمله راهکارهای استفاده صحیح از روشنایی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- نورپردازی اصولی فضای باز می‎تواند ۶۰ تا ۷۰ درصد مصرف انرژی را کاهش دهد و ‌میلیاردها دلار صرفه‌جویی اقتصادی و کاهش تولید دی‌اکسیدکربن را به دنبال داشته باشد.
- لامپ‎ها باید سرپوش داشته باشند تا نور را به زمین هدایت کنند، نه به سمت آسمان! یا فضاهای غیرضروری. لامپ‎های سرپوش‎دار به اندازه لامپ‎های بدون‌سرپوش، فضا را روشن می‎کنند. درعوض در مصرف انرژی و هزینه‎ها صرفه‌جویی می‎شود.
از حدود ۱۳۷ سال پیش که «ادیسون» به منظور انجام فعالیت‌های روزانه در شب لامپ را اختراع کرد، نور کارکردهای متفاوت‌تری به خود گرفته است. امروزه فضاهای شهری را به سه هدف عمده نورپردازی می‌کنند: ۱- تأمین روشنایی عمومی ۲- روشنایی تأکیدی برای ارزشمندکردن ساختمان‌ها و بناهای تاریخی و ۳- روشنایی جهت‌دهی به منظور مسیریابی عابران، اما پیش از اینکه تصمیم به نورپردازی در شهر بگیریم، لازم است مسئولان نقشه نورپردازی جامع شهری را در دست داشته باشند. این نقشه از قبل تعیین کرده که سیاست‌های نوری شهر چه باشد و با نورپردازی کل شهر، قرار است چه حسی به شهرنشینان و گردشگران منتقل شود. در تدوین نقشه نورپردازی جامع شهری باید به سؤالاتی از این قبیل پاسخ داده شود: مکانی که مورد طراحی قرار می‌گیرد چه خصوصیاتی دارد؟ چه عناصری از آن مکان باید نورپردازی شود؟ مخاطبان اصلی نورپردازی آن مکان چه کسانی هستند؟ و در آخر نورپردازی به منظور القای چه حسی انجام می‌شود؟ در این نقشه حتی رنگ نور هر فضا، تعیین شده است، زیرا دیدن بی‌موقع یک رنگ می‌تواند زیان‌هایی برای انسان داشته باشد؛ به‌طورمثال رنگ بنفشی که گاهی زیر پل‌های شهر رخ‌نمایی می‌کند، درحقیقت رنگ شک، ظن، پیری و افسردگی است. هرچند مردم شهر ممکن است از این خاصیت آگاه نباشند، اما زیر نفوذ ذاتی اثرات رنگ، ناخودآگاه انقباض درونی پیدا می‌کنند. نور لامپ‌های ال‌ای‌دی و متال هالاید هر دو حاوی مقادیر زیادی طیف نور آبی است. از آنجا که تأثیر نور آبی در آسمان شب بیشتر از هر رنگ دیگری است، این مهم است که مقدار ناشی از انتشار آن را به حداقل برسانیم. در نتیجه توصیه می‌شود که در منابع روشنایی فضاهای باز، از نور با دمای رنگ بیش از سه هزار کلوین استفاده نشود. در طیف نور با دمای پایین‌تر، میزان نور آبی کمتر است و به همین دلیل به‌عنوان «نور گرم» نامیده می‌شود، به این علت منابع نور گرم برای روشنایی در فضاهای باز می‌توانند انتخاب بهتری باشند که شامل لامپ‌های سدیم کم‌فشار و پرفشار (LPS و HPS) و ال‌ای‌دی‌های با دمای رنگ کم (حدود سه‌هزار کلوین) هستند. درنهایت می‌توان گفت برای به‌حداقل‌رساندن آلودگی نوری به وسیله منابع روشنایی در فضاهای باز، نور تولیدشده باید دارای مشخصات زیر باشد:
- فقط در زمان مورد نیاز روشن باشد.
- فقط محدوده مشخص مورد نیاز را روشن کند.
- شدت روشنایی به میزان مورد نیاز باشد.
- طیف نور آبی در نور با کمترین میزان منتشر شود.
- جهت تابش منابع روشنایی به‌صورت کاملا هدایت‌شده و به سمت پایین باشد.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه شرق، تاریخ انتشار 16 فروردین 97، شماره: 3116