کشور ایران بر روی یکی از کمربندهای زلزله خیز جهان واقع شده است و ششمین کشور زلزله خیز جهان است. با توجه به اینکه بیش از 90 درصد از خاک ایران را گسل های فعال تشکیل می دهد، به همین جهت وقوع زلزله امری اجتناب ناپذیر است ( نگارش، 1382؛ 93). بررسی آمارها نشان می دهد که بیش از 80 درصد از زلزله های ایران در عمق کم یا متوسط رخ می دهند و به همین دلیل خسارات جانی و مالی فراوانی را به دنبال دارند (درویش زاده، 1370؛ 807). زلزله آبان ماه سال 1396 کرمانشاه نیز از این قاعده مستثنی نبوده و خسارات جانی و مالی زیادی را سبب شده است. به طوری که گفته می‌شود خسارات اقتصادی وارده در حدود بودجه 11 سال این استان است. با توجه به مباحث گفته شده و با توجه به پیامدهای اقتصادی- اجتماعی زلزله، اتخاذ سیاست‌های بازسازی مناسب، به منظور تسریع فرآیند بازسازی و کاهش پیامدهای اجتماعی-اقتصادی آن، بسیار ضروری است.

2-مبانی نظری، مرور تجربیات پیشین

بلایا ، بحران‌هایی است که بر توانایی‌ها و توانمندی‌های مردم در مدیریت و به کارگیری منابع و امکانات اثرات منفی می‌گذارد و تلفات انسانی و حیوانی و خسارات مادی و محیطی را موجب می‌شود. با این همه، آسیب دیدگان نیز با برخورداری از اطلاعات مناسب و توانمندی های مادی، می‌توانند در جلوگیری از افزایش دامنة آسیب ها نقش مهمی ایفا نمایند. شناسایی و تعریف این توانمندی‌ها و نیز شناخت ماهیت و ابعاد تواناییهای فردی و اجتماعی یک جامعه در پیشگیری از وقوع بلایای طبیعی و کاهش آسیب های ناشی از آن، و طراحی و اجرای برنامه‌های کوتاه و میان مدت برای تسریع آهنگ توسعه ی مناطق آسیب دیده حائز اهمیت است.

بانک اطلاعاتی رخدادهای اضطراری، بلا را یک رخداد تعریف می‌کند که در آن ظرفیت ها و ساختار های محلی تخریب می شود و یا شرایطی حادث می شود که به موجب آن دریافت کمک های خارجی ضرورت می‌یابد. برای تشخیص بلا حداقل یکی از شرایط زیر باید محقق شود:

1-گزارش فوت ده نفر یا بیشتر

2-تاثیر منفی بر زندگی بیش از صد نفر

3-اعلام وضعیت اضطراری

4-اعلام درخواست برای قبول کمک‌های بین‌المللی

با توجه به افزایش شمار بلایای طبیعی به ویژه زلزله در چند دهه اخیر ( کاوالو و نوی،2010 :40)، بسیاری از مطالعات در حوزه علوم اجتماعی و حتی علوم تجربی، به چگونگی افزایش توانایی انسا‌ن‌ها در پیش بینی و آماده سازی در مواجهه با بلایای طبیعی پرداخته اند. آمارها نشان می‌دهد که در منطقه آسیا و اقیانوسیه تعداد بلایای طبیعی به طور میانگین از 11 رخداد به ازای هر کشور در دهه 1970 به 28 رخداد در دهه 2000 رسیده است و این موضوع، اهمیت مطالعات بر روی آثار و پیامدهای اقتصادی بلایای طبیعی را دوچندان می‌کند.

سن(1981) در کتاب فقر و قحطی اشاره می‌کند که علم اقتصاد نه تنها در درک ما از اتفاقات بعد از وقوع بلایای طبیعی مهم است، بلکه مهمتر این که کمک می‌کند تا بدانیم وقوع این بلایا یک رخداد اقتصادی است. در واقع این جمله به اهمیت نوع نگرش نسبت به بلایای طبیعی اشاره دارد.

رئیس دانا (1383؛ 97) در مطالعه خود از هزینه های غیر مستقیم آسیب های طبیعی نام می‌برد که لازم است در دوره بازسازی به آنها توجه شود: آسیب های روانی اجتماعی، و هزینه های ناشی از بی انگیزگی. وی همچنین بیان می‌کند که در دوره بازسازی دو عامل خواست مردم و نظرات کارشناسی باید مورد توجه قرار گیرد.

شناسایی ماهیت و نوع خسارات وارده از اهمیت بالایی برخوردار است. چراکه درک ما از خسارات می تواند در حوزه بازسازی و کاهش پیامدهای بعد از وقوع بلایای طبیعی، مؤثر باشد.

2-1 هزینه‌های ناشی از بلایای طبیعی

همة بحرانها و وقایع تبدیل به فاجعه نمی شوند؛ همچنین، همة مردم از یک فاجعة معین به صورت یکسان تأثیر نمی‌پذیرند. اینکه چرا و در چه جامعه ای و در چه زمانی وقایع تبدیل به بلایا می‌شوند و اینکه چرا برای برخی از گروه ها و مردم فاجعه است و برای برخی نیست؟ در پاسخ به این گونه پرسش هاست که تحلیل و تبیین درجة آسیب زایی‌ها و آسیب پذیری ها ضرورت می‌یابد. مردم به علت آسیب پذیر بودن قربانی فاجعه می‌شوند و چون در درجات متفاوت آسیب پذیری قرار دارند، به شیوه ها و سطوح متفاوت تأثیر می‌پذیرند.

در حوزه برآورد خسارات ناشی از بلایای طبیعی دسته‌بندی‌های متعددی وجود دارد. برای مثال، رئیس دانا (1383؛ 94) هزینه‌ها را به سه گروه انسانی، مستقیم و غیر مستقیم دسته بندی می‌کند و بیان می‌کند که برآورد پولی خسارات انسانی امکان پذیر نیست؛ اما ارتباط بین خسارات مسقیم و خسارات غیر‌مستقیم را به کوه یخ تشبیه می‌کند. به طوری که خسارات مستقیم همان قسمت بیرون از آب و نمایان کوه یخ است؛ خسارات غیرمستقیم بخش اعظم کوه یخی است که قابل مشاهده نیست.

پلینگ و همکاران (2002) و کمیسیون اقتصادی آمریکای لاتین (2003) بین آسیب های مستقیم و غیر‌مستقیم بلایای طبیعی تمایز قائل می‌شوند. به نظر آن‌ها آسیب های مستقیم آسیب‌هایی است که به دارایی‌های ثابت خسارت وارد می‌کند؛ و به مواد اولیه و منابع طبیعی قابل استخراج آسیب میرساند؛ افزایش مرگ و میر و شیوع امراض نیز از پیامدهای مستقیم بلایای طبیعی است. اثرات غیرمستقیم با فعالیت های اقتصادی مرتبط است. به طور مشخص تولید کالاها و خدمات، که به دلیل بلایای طبیعی دیگر قابل انجام نیست. این اثرات ممکن است به دلیل اثر بلایای طبیعی بر زیرساخت ها، یا به دلیل بازسازی منابع تولیدی بروز کند. آسیب های غیر‌مستقیم هزینه های اضافی قابل توجهی را شامل می‌شود.

کان (2005) در مطالعه خود نتیجه می‌گیرد که کشورهای ثروتمند( با تولید ناخالص داخلی سرانه بیشتر از 14000 دلار) در مقایسه با کشورهای فقیر(با تولید ناخالص داخلی سرانه کمتر از 2000 دلار) در مواجهه با بلایای طبیعی آسیب پذیری کمتری دارند.

کلنبرگ و مبارک(2008) نشان می‌دهند که رابطه‌ای غیر خطی بین سطح توسعه اقتصادی و میزان آسیب رسانی بلایای طبیعی وجود دارد. برخی مطالعات بر عوامل نهادی و سیاسی در میزان اثرگذاری بلایای طبیعی تاکید دارند. نتیجه مشترک چند پژوهش ( کان2005، اسکیدمورو تویا2007، راسچکی2008، استرومبرگ2007) حاکی از آن است که وجود نهادهای بهتر ( نظام های دموکراتیک با ثبات، حقوق مالکیت ایمن) اثرات بلایای طبیعی را کاهش می‌دهد.

شینا و کومار( 2017؛ 84) با بررسی هزینه های اقتصادی زلزله، این هزینه های را در پنج گروه طبقه بندی می‌کنند:

1-تخریب دارایی های غیرمنقول

2-تخریب دارایی های منقول

3-هزینه های اقتصادی ناشی از وقفه در کسب و کار

4-هزینه های اقتصادی در بخش دولتی

5-درآمد از دست رفته خانوارها ناشی از مرگ و میر، جراحت و یا از دست دادن شغل

ایشان همچنین بیان می‌کنند که سرعت و نحوه بازسازی، عامل مهمی در کاهش و یا افزایش این هزینه می‌باشد.

تفکر درباره ی بلایای طبیعی به عنوان پدیده‌ای اقتصادی و نه صرفا یک رخداد غیرقابل کنترل، محققان را به ارائه‌ی سیاست های مناسب جهت پیشگیری و بازسازی سریع خرابی های ناشی از بلایای طبیعی ترغیب می‌کند.

2-2-1 تجربه پاکستان در بازسازی مناطق زلزله زده

در جریان زلزله سال 2005 کشمیر پاکستان، که حدودا 75 هزار نفر جان خود را از دست دادند و 3.5 میلیون نفر بی خانمان شدند عوامل زیر به عنوان دلایل موفقیت طرح بازسازی مناطق زلزله‌زده عنوان می‌شوند ( مقال و همکاران):

1-وجود یک سازمان دهنده واحد (دولت) و تنها یک برنامه برای بازسازی مناطق زلزله‌زده

2-تدوین یک طرح اولیه بلند مدت در جهت ایجاد مکانیسم‌های نهادی و اتخاذ سیاست‌های مناسب برای پیشگیری از بلایای طبیعی

3-دخیل کردن ساکنین مناطق آسیب دیده در برنامه بازسازی

4-تنظیم سیاست ها به صورت سازگار با خواسته های مردم محلی

2-2-2 تجربه نپال در بازسازی مناطق زلزله زده

نقش سازمان‌های غیر دولتی و نیروهای مردمی در روند بازسازی بسیار حائز اهمیت می‌باشد. برای مثال در جریان زلزله سال 2015 نپال، که در حدود 7 میلیارد دلار خسارت اقتصادی به همراه داشت، دخالت نیروهای مردمی در روند بازسازی و پرداخت مزد به مردم مناطق زلزله‌زده در مقابل انجام کار، یکی از ارکان مهم برنامه موفق بازسازی در این کشور بوده است. در این برنامه بیش از 21 هزار نفر از افراد مناطق آسیب دیده مشغول به کار شدند. ( موسسه آکسفام، 2017)

2-2-3 تجربه ژاپن در بازسازی مناطق زلزله زده

زلزله هانشسن آواجی در تاریخ 17 ژانویه 1995 در ساعت 5:46 صبح با بزرگی 3/7 ریشتر رخ داد. این حادثه 6433 نفر کشته و 43792 نفر مجروح بر جای گذاشت.

به دنبال زلزله، کمیته بازسازی شامل 6 نفر عضو از دستگاه‌ها و وزارتخانه‌های درگیر تشکیل شد. این کمیته پس از مطالعه و بررسی و هماهنگی و مشاوره لازم با مقامات محلی (استانداری کوبه و هیوگو) به ارائه طرح‌هایی پرداخت که این طرح‌ها اقدامات لازم برای بازسازی را ترسیم می‌نمودند. طرح‌های ارائه شده برای بازسازی شامل موارد ذیل بودند:

- بازسازی مسکن برای کاهش غم و ناراحتی قربانیان فاجعه.

- آوار برداری و بازیافت خانه‌های ویران شده.

- برگردان خدمات عمومی از حالت اضطراری به وضعیت عادی.

بعد از مراحل ذکر شده، برنامه دهساله بازسازی در روز صدوبیست و پنجم آغاز گردید.

بعد از این زلزله مردم ژاپن در مورد ایمنی ساختمان‌ها حساس شدند. آنچه موفقیت ژاپن را در امر ساخت و ساز محرز می‌نماید، خسارات کمتر ساختمان‌ها در زلزله‌های بعدی می‌باشد( موسسه تحقیقاتی کاهش فجایع طبیعی، 2006)

3- زلزله در ایران

قرارگیری کشور ایران بر روی کمربند زلزله آلپ – هیمالیا، وقوع زلزله در کشور را به امری طبیعی مبدل می‌کند. به علاوه، وجود نقاط جمعیتی متراکم، ایران را به کشوری شدیداً آسیب پذیر در برابر زلزله تبدیل کرده است.

ایران از زلزله‌خیز‌‌ترین کشورهای دنیاست که به طور متوسط هر سال یک زلزله به بزرگی شش ریشتر و هر ده سال یک زلزله به بزرگی هفت ریشتر در آن حادث می‌شود (حبیب، 1390 ).

3-1 زلزله در استان کرمانشاه

در شامگاه 21 آبان سال 1396 در استان کرمانشاه زلزله 7.3 ریشتری به وقوع پیوست. بزرگترین زلزله بعد از زلزله 7.4 ریشتری سال 1278 سیلاخور. در جریان این زلزله حدود 600 نفر از هموطنانمان جان خود را از دست دادند، قریب 1000 نفر مجروح و حدود 70000 نفر بی خانمان شدند؛ بیش از 97 واحد صنعتی و معدنی و بیش از 7000 هزار واحد صنفی با آسیب جدی مواجه گردیدند. خسارت وارده در بهترین حالت 5632 میلیارد تومان برآورد می‌شود که تقریبا معادل بودجه 11 سال استان می‌باشد. متأسفانه با گذشت بیش از یک سال از وقوع زلزله، روند بازسازی رضایت بخش نبوده و افراد آسیب دیده همچنان با مشکلات و موانع فراوانی مواجه هستند.

شهرستان سرپل ذهاب در دشتی نسبتا وسیع که اطراف آن را ارتفاعات و تپه ماهورها احاطه کرده اند، قرار گرفته، و شهرستان ثلاث باباجانی نیز کلا، در یک منطقه کوهستانی واقع شده است. روستاهایی که در مناطق کوهستانی و بر روی بستر سنگی قرار داشتند، کمتر دچار تخریب شدند و تمامی روستاهای تخریب شده بر روی آبرفت های دشت ذهاب قرار داشتند

3-2 بررسی وضعیت کلان اقتصادی سرپل ذهاب و ثلاث باباجانی پیش از وقوع زلزله

براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1395 استان کرمانشاه با جمعیتی حدودا 2 میلیون نفر، و نرخ بیکاری 22 درصد بالاترین نرخ بیکاری را در بین استان های کشور دارا بوده است. علاوه بر این، نرخ بیکاری همه گروههای تحصیلی در استان کرمانشاه و شهرستان های سرپل ذهاب و ثلاث باباجانی نیز نسبت به میانگین کشوری بیشتر بوده و این موضوع برای هر دو مقطع سرشماری (سال های 1390 و 1395) صادق می باشد. در سال 1395 از حدود ٩٠٠ هزار نفر جمعیت فعال استان کرمانشاه، نزدیک به ٢٠٠ هزار نفر بیکار بوده‌اند که بیش از ١١٠ هزار نفر از بیکاران، بی سواد و کم سواد و نزدیک به ٥٠ هزار نفر دارای تحصیلات دانشگاهی‌اند. علاوه بر این بخش بزرگی از روستاییان در مشاغل کوله بری، کار در بازارچه مرزی، دامپروری و کشاورزی فعال بوده‌اند که در جریان زلزله شغل خود را از دست داده‌اند. این شرایط خود نشان از توانایی پایین مالی افراد آسیب دیده دارد. از طرفی شاخص بار تکفل استان و دو شهرستان نیز به مانند شاخص بیکاری، در وضعیت بدتری نسبت به متوسط کشوری قرار دارند. جدول (1) نرخ بیکاری گروههای عمده تحصیلی مربوط به کشور، استان و دو شهرستان ثلاث باباجانی و سرپل ذهاب را نشان می‌دهد. با آن که در فاصله ی سال های 95-1390 نرخ در میان کارگران بی‌سواد و کم‌سواد (نیروی کار دارای تحصیلات ابتدایی و راهنمایی) در کل کشور، استان کرمانشاه و سرپل زهاب روندی نزولی داشته ولی در شهرستان ثلاث باباجانی نرخ بیکاری در تمامی سطوح تحصیلی به نحو چشمگیری افزایش پیدا کرده و بسیار بالاتر از متوسط کل کشور و استان کرمانشاه است. در مجموع شهرستان‌های سرپل ذهاب و ثلاث باباجانی شمار کثیری کارگر ساده، نیمه ماهر و ماهر جویای کار دارند که در پروژه های مختلف خانه سازی، اصلاح شبکه های آبیاری، احداث مدارس، درمانگاه ها، درخت کاری، جاده سازی و... می توانند به کار مشغول شوند.

بار تکفل در استان کرمانشاه بالاتر از کل کشور است . در سال 1395 هر فرد شاغل در شهرستان ثلاث باباجانی و سرپل ذهاب به طور متوسط مسئولیت تأمین معاش بیش از چهار نفر را برعهده داشته در حالی که این نرخ برای کل کشور کم تر از 4 نفر (3.6) است (جدول 2). بدیهی است که در این شرایط، افراد در تأمین زندگی خود با مشکل مواجه بوده‌اند. وقوع زلزله اوضاع اقتصادی و معیشتی افراد منطقه را در وضعیت بدتری نسبت به قبل قرار داده و با توجه به شرایط جغرافیایی خاص استان و واقع شدن مناطق زلزله زده در مرز کشور با عراق، ممکن است مشکلات اقتصادی به تهدیدهای امنیتی تبدیل شود.

جدول 3 اطلاعات مربوط به جمعیت فعال و نرخ فعالیت شهرستان های سرپل ذهاب و ثلاث باباجانی را طی مقاطع زمانی 1385، 1390 و 1395نشان می‌دهد. همان گونه که در این جدول مشاهده می‌شود نرخ فعالیت در هر دو شهرستان روندی صعودی داشته ولی این افزایش در شهرستان ثلاث باباجانی چشمگیر است (از 36.65 به 43.98)؛ در حالی که در شهرستان سرپل ذهاب افزایش کمی داشته و از 36 به 36.8 رسیده است.

جمعیت شاغل شهرستان ثلاث باباجانی طی سال های 1385 تا 1395، جمعیت شاغل 2.16 درصد افزایش یافته و از 7006 نفر به 7995 رسیده است. با وجود رشد اشتغال طی این دوره نرخ بیکاری در شهرستان ثلاث باباجانی در سال 1395 بسیار بالا (36.2 درصد) بوده است. طی همین دوره جمعیت شاغل شهرستان سرپل ذهاب 3.8- درصد کاهش یافته و از 21426 نفر به 20657 رسیده است (جدول 4). به نظر می‌رسد که کاهش فرصت های شغلی به همراه نرخ بالای بیکاری در شهرستان سرپل ذهاب (21.3 درصد) عامل مهمی در مهاجرت جمعیت فعال این شهرستان بوده است.

بخش اعظم جمعیت شاغل شهرستان‌های سرپل‌ذهاب و ثلاث باباجانی در سال 1390 در فعالیت های کشاورزی و خدماتی مشغول به کار بوده‌اند و در فاصله‌ی سال‌های 1385 تا 1390 از شمار و نسبت شاغلین در فعالیت‌های صنعتی و معدنی و ساختمانی در این شهرستان‌ها کاسته شده است.

3-3. تولید ناخالص داخلی استان کرمانشاه

همانطور که در جدول (5) مشاهده می شود در فاصله‌ی سال‌های 90 تا 1392 تولید ناخالص داخلی استان کرمانشاه و شهرستان‌های سرپل‌ذهاب و ثلاث باباجانی روندی نزولی داشته که در سال 1393 این روند تغییر پیدا کرده و افزایش یافته است. اما تولید ناخالص داخلی استان کرمانشاه و شهرستان ثلاث در سال 1393 همچنان کم تر از سال 1390 بوده است. نزدیک به نیمی از تولید ناخالص داخلی استان متعلق به شهرستان کرمانشاه می‌باشد؛ و سهم شهرستان‌های ثلاث باباجانی و سرپل‌ذهاب از تولید ناخالص داخلی استان به ترتیب 1.5 و 3.6 درصد است.

در مجموع پیش از وقوع زلزله شهرستان‌های سرپل‌ذهاب و ثلاث باباجانی با مشکلات جدی ساختاری در اقتصاد و به ویژه بیکاری گسترده مواجه بوده‌اند. زلزله این مشکلات را دامن زده است. متاسفانه از وضعیت کنونی تولید و اشتغال این شهرستان‌ها آماری در دست نیست. در سرپل‌ذهاب بسیاری از ساختمان‌های ادار‌ی، با گذشت یک سال از زلزله همچنان مخروبه است.

مردم در این شهرستان‌ها برای بازسازی منازل خود عموما منتظر دریافت وام هستند؛ در عین حال معتقدند که 40 میلیون تومان وام برای بازسازی یک خانه تخریب شده کافی نیست. حتی کسانی که استطاعت مالی دارند به تعمیر منازل خود گرایشی ندارند و منتظر دریافت وام بسیار ارزان هستند. از آن‌جا که میزان خرابی‌ها بسیار گسترده بوده ، انتظار می‌رود که ساخت و ساز در سراسر مناطق زلزله زده با سرعت در جریان باشد، ولی کار ساختمانی بسیار آهسته به پیش می‌رود. با توجه به حجم بالای تخریب، و سرعت بسیار اندک ساخت و ساز، به نظر می‌رسد که با تداوم چنین روندی بازسازی مناطق زلزله زده تا ده سال آینده نیز به اتمام نرسد.

4. بازسازی و توسعه مناطق زلزله زده کرمانشاه

زلزله تقسیم کار اجتماعی را دستخوش دگرگونی اساسی می‌کند و افراد به صورت موقت مشاغل خود را از دست می‌دهند. برای مثال فروشنده، کارگر، دانش آموز، معلم و غیره دیگر نمی‌توانند به فعالیت قبلی خود ادامه دهند.

اجرای برنامه بازسازی منابع مالی هنگفتی نیازمند است که بخش اعظم آن باید از سوی دولت تامین شود. بانک ها و موسسات مالی با اعطای وام های با نرخ بهره پایین ( با توجه به استطاعت مالی پایین مردم منطقه) باید به فرایند بازسازی یاری رسانند. از طرفی برخی افراد مشهور نیز با توجه به پایگاه اجتماعی خود، مبالغ هنگفتی به عنوان کمک به آسیب دیدگان از مردم سراسر کشور جمع آوری می‌کنند. هدایت مناسب این منابع در کنار وام های پرداختی دولتی و نهادهای مالی می‌تواند مشکل تأمین مالی را مرتفع کند.

اما نکته مهم دیگری که باید در جریان فرآیند بازسازی به آن اشاره شود و از اهمیت بالایی برخوردار است، استفاده از نیروی کار بومی مناطق زلزله زده می‌باشد. با توجه به نرخ بالای بیکاری این استان، بکارگیری نیروهای مردمی ( در قالب برنامه اشتغال عمومی) در فرآیند بازسازی نه تنها اثرات اجتماعی مثبتی را به همراه دارد، بلکه از نظر اقتصادی نیز وضعیت نابسامان معیشتی مردم منطقه را بهبود می‌بخشد. تجربه دیگر کشورها نیز، مؤید اهمیت اجرای چنین برنامه هایی در مقابله با بحران‌های ناشی از بلایای طبیعی است.

پس از زلزله استان کرمانشاه، قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا(ص) عهده‌دار رسیدگی به روستاهای زلزله‌زده و مشارکت در امدادرسانی و آواربرداری شد و از ماشین آلات سنگین و نیروهای متخصص برای انجام کار و کمک به اسکان موقت زلزله‌زدگان استفاده کرد. قطعا همکاری تمام سازمان‌ها و نهادهای دولتی، عمومی و خصوصی برای مقابله با پیامدهای فجایع طبیعی، ضروری است و باید با بهره‌گیری از همه امکانات برای آواربرداری و اسکان موقت آسیب‌دیدگان، هرچه سریع تر اقدام کرد؛ اما همان طور که اشاره شد استان کرمانشاه و شهرستان‌های زلزله‌زده با بالاترین نرخ بیکاری مواجه هستند. به همین جهت انعقاد قرارداد با یک پیمانکار بزرگ ملی برای بازسازی شهرها و روستاهای زلزله زده این استان، ازمیان بردن امکان اشتغال در شهرستان‌های محروم استان کرمانشاه است. تجربه های موفق کشورهای دیگر جهان برای بهره گیری از منابع و نیروی انسانی بومی در بازسازی مناطق بحران زده، به ویژه تجربه هند که با فجایع طبیعی مانند سیل و توفان دست به گریبان هستند، نشان می‌دهد با همکاری میان ادارات و سازمان های دولتی و جوامع محلی، می‌توان طرح‌های در اولویت را با مشارکت فعالانه و نظارت مستقیم مردم بومی به اجرا گذاشت. در هند بازسازی مناطق بحران زده با برنامه تضمین اشتغال روستایی به هم پیوند خورده و روستاییان برای ساخت خانه‌های کوچک و یک شکل اما مستحکم، به صورت موقت به کار گمارده می‌شوند. استفاده از ماشین آلات سنگین و ورود پیمانکاران به این پروژه ها ممنوع است. طرح اشتغال عمومی و مشارکت افراد مناطق آسیب دیده در فرآیند بازسازی در جریان بازسازی مناطق زلزله زده نپال در سال 2015 نیز با موفقیت اجرا شده است.

در حوزه ماشین آلات نیز،. برای ساخت خانه‌های روستایی به تجهیزات پیچیده‌ای نیاز نیست؛ ولی ماشین آلات حمل ماسه و سیمان در محل اجرای پروژه‌ها ضروری است. هم بخش خصوصی و هم نهادهای دولتی و سپاه این دستگاه‌ها و ماشین‌آلات را در اختیار دارند. می‌توان از این ماشین آلات و تجهیزات به صورت اجاره یا به صورت خرید خدمات استفاده کرد.

سازمان‌های دولتی ( مسکن و شهرسازی) و قرارگاه خاتم سپاه پاسداران در ارتباط با چگونگی بازسازی مناطق زلزله زده طرح‌هایی دارند و اقداماتی را آغاز کرده اند. بودجه‌هایی برای اجرای این طرح ها بین سازمان‌ها و نهادهای مختلف تقسیم شده است ولی فرایند بازسازی مناطق زلزله زده آهسته است. در چنین شرایطی با اجرای برنامه‌ی اشتغال عمومی و با مشارکت مردم محلی می توان بازسازی این مناطق را سریع تر و در جهت منافع مردم انجام داد.

به منظور اجرای بهتر برنامه اشتغال عمومی، در گام نخست می‌توان با انتخاب چند روستا که به شدت تخریب شده اند برنامه اشتغال عمومی را به صورت آزمایشی اجرا کرد. خانه های مقاوم در برابر زلزله به پی و شالوده محکمی نیاز دارند که با نظارت مهندس کارشناس و استفاده از نیروی کار ساده قابل تامین است. تهیه طرح ساختمان های مقاوم در برابر زلزله کار بسیار آسانی است. در مناطق روستایی زلزله زده، چون وضعیت آب و هوایی و فرهنگی کمابیش مشابه است، می توان چند تیپ متفاوت ( از نظر میزان زیر بنا) تهیه کرد. برای اجرای طرح احداث خانه‌های روستایی مقاوم به دو گروه نیروی انسانی متخصص و ساده نیاز است. نیروی متخصص را می توان از مهندسین عمران که درخدمت سربازی هستند، ترجیحا فارغ التحصیلان دانشگاه های بزرگ (شریف، تهران، اصفهان و ...) استفاده کرد. عموم مردم مناطق زلزله زده که قادر و مایل به کار باشند می‌توانند در این طرح مشارکت نمایند. از طرفی، بخشی از منابع مالی می‌تواند در قالب طرح " پرداخت در ازای کار" به افراد بومی شرکت‌کننده در امر بازسازی پرداخت شود تا مشکل معیشتی این افراد نیز مرتفع شود.

5. جمع بندی و پیشنهادات

زلزله کرمانشاه در آبان ماه سال 1396زندگی ده ها هزار نفر را تحت تاثیر قرار داد. این زلزله تنها زیرساخت‌های کالبدی و فیزیکی را ویران نکرده، بلکه ساختارهای اجتماعی این مناطق نیز از این اتفاق متاثر شده اند.

با گذشت بیش از یک سال از بروز زلزله ضروری است که نحوه‌ی بازسازی مناطق زلزله‌زده مورد ارزیابی مجدد قرار گیرد تا نقاط قوت و ضعف سیاست‌های اعمال شده مشخص شود. با توجه به نرخ بسیار بالای بیکاری در استان کرمانشاه، بازسازی مناطق زلزله زده باید به رونق اقتصادی منطقه و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید منجر شود. به علاوه، برای بازسازی این مناطق به بسیج تمامی نیروها و امکانات نیاز است. از سربازان وظیفه و نیروهای ارتشی گرفته تا بومیان مناطق آسیب دیده برای بازسازی این مناطق باید بهره جست.

بازسازی همه جانبه از نظراجتماعی، اقتصادی، کالبدی و فرهنگی نیازمند مشارکت و همکاری سازمان‌های محلی، بخش خصوصی و دولتی است. وجود یک مدیریت متمرکز و واحد، به حذف برخی مراحل اداری غیر ضرور منجر شده و با سرعت بخشیدن به فرآیند تصمیم گیری و تصویب طرح‌های بازسازی، بسیاری از هزینه های ناشی از کارهای موازی را به حداقل می رساند. از طرفی مناسب است که تیم مدیریت بازسازی، متشکل از نهادهای دولتی و سازمان‌های مردم نهاد، با مشارکت فعال مردم بومی باشد تا همراهی و همکاری مردم مناطق آسیب دیده را با طرحهای بازسازی، افزایش دهد. استفاده از تجارب برنامه‌های بازسازی سایر کشورهای جهان برای طراحی یک چهارچوب محکم برای اجرای برنامه اشتغال عمومی در مناطق زلزله زده مفید است.

فهرست منابع

- درویش زاده، علی. (1370). زمین شناسی ایران. چاپ اول. انتشارات امیرکبیر تهران.

- رئیس دانا، فریبرز (1383). اقتصاد بدآمدهای جمعی. فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی.سال سوم، شماره 13. 81-113.

- سالنامه آماری استان کرمانشاه، (1395). سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان کرمانشاه.

- نگارش، حسین (1384). زلزله، شهرها و گسل ها. پژوهشهای جغرافیایی. شماره 52: 93-110.

- Asian Disaster Reduction Center (2006). Disaster Reconstruction in Japan: Lessons Learned from the Kobe Earthquake. SAR Regional Confrence. 19-20 December.

- Cavallo, E and Noy, I (2010). The Economics of Natural Disasters. Inter-American Development Bank. Working Paper.

- Kahn, M E. (2005). The Death Toll from Natural Disaster: The Role of Income, Geography, and Institutions. Review of Economics and Statistics .87(2): 271-284.

- Kellenberg, D K and Mobarak, A M.(2008). Does Raising Income Increase or Decrease Damage Risk from Natural Disasters?. Journal of Urban Economics. 63(3): 788-802.

- Mughal, H, Ahmed,SH, Mumtaz H, Tanwir B, Bilal S, Stephenson M (2015). Kashmir Earthquake 2005: Learning from the Shelter Response and Rural Housing Recovery. International Organization for Migration.

- Oxfam (2017). Transferring Cash toEarthquake-Affected Families. https://www.oxfam.org/en/nepal/nepal-earthquake-response-creating-lasting-change-survivors

- Pelling, M. Ozerdem, A and Barakat, S. (2002). The Macro-economic Impact of Disasters. Progress in Development Studies.2.4: 283-305.

- Raschky, P A. (2008). Institutional and the Losses from Natural Disaster. Natural Hazards Earth Systems Science. 8:627-634.

- Sen, A. (1981). Poverty and Famines: An Essay on Entitlement and Deprivation. Oxford, United Kingdom : Oxford University Press.

- Shina, A K and Kumar, S.(2017). Economic Consequences of Earthquakes. International Journal of Research in Chemical, Metallurgical and Civil Engineering.4(1): 84-88.

- Stromberg, D. (2007). Natural Disaster, Economic Development , and Humanitarian Aid. Journal of Economic Perspectives. 21(3): 199-222.

- Skidmore, M and Toya, H.(2007). Economic Development and the Impact of Natural Disaster. Economic Letters. 94: 20-25.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات بر گرفته از شبکه مطالعات سیاست گذاری عمومی، تاریخ انتشار: ۱ اسفند 1397 ، شماره مسلسل: ۲۲۰۰۷۷۴ ، www.npps.ir