شعار سال: بمب باران، آتش سوزی، انفجار، زلزله و سایر تهدیداتی از این دست همیشه در کمین شهرها هستند. هیچگاه نمی توان از آنها فرار کرد و حتی پیشرفته‌ترین شهرهای دنیا با تهدیداتی این چنینی مواجه هستند. اما مسئله مهم در این موضوع سعی در پیشگیری و مدیریت بحران پس از وقوع تهدید است که باید مورد نظر باشد.

از این رو مدیران شهر مشهد با توجه به جمعیت بالا و تراکم جمعیت ایجاد شده در شهر باید در خصوص مدیریت بحران و پدافند غیر عامل هوشیاری لازم را داشته باشند تا خدایی ناکرده فاجعه‌ای رخ ندهد.

یکی از بحث‌های مهم در این خصوص بلندمرتبه‌ها هستند. حضور ساختمان‌های بلند مرتبه در چند سال اخیر در شهر مشهد و سایر کلانشهرها همواره این نگرانی را به وجود آورده است در مواقع بحران چه کاری از دست عوامل نیروهای امدادی ساخته است.

به همین دلیل و البته در نظر گرفتن سایر ضوابط شهرسازی بوده است که از گذشته در طرح‌های مختلف شهرسازی سخن از پیدا کردن پهنه‌های بلندمرتبه سازی بوده تا هرجایی از شهر برج‌های بلندمرتبه ساخته نشود. مثلا در طرح پارت شهر مشهد 3 منطقه 1، 11 و 9 برای بلند مرتبه سازی مستعد شناخته شده و مناطقی همچون خیابان کوهسنگی که در منطقه 8 قرار دارد خارج از محدوده بلند مرتبه سازی بوده و در این خصوص استعداد کمی دارد.

در این گزارش این مسئله حیاتی را با نگاه موردی به منطقه 8 و نگاه دقیق‌تر به خیابان کوهسنگی بررسی می‌کنیم.

بلند مرتبه سازی در کوهسنگی همیشه مخالفان سر سختی داشته است. البته این مخالفت‌ها کارساز نبوده و در دوره کنونی مدیریت شهری و دوره گذشته به این امر توجه نشده است. باید این نکته را هم ذکر کرد که مخالفت‌ها با این امر تنها به دلیل موضوع پدافند غیرعامل نبوده است و بسیاری از مخالفان این امر دید فرهنگی اجتماعی داشته اند.

سید صولت مرتضوی شهردار کنونی شهر مشهد که اتفاقا خود ساکن خیابان کوهسنگی است، در هفتمین جلسه شورای عالی برنامه ریزی شهرداری مشهد در دی ماه 94 گفت: در حالی در کوهسنگی مجوز بلندمرتبه‌سازی داده شده است که آرامش و آسایش ساکنان محل و شهروندان و زائرانی که برای تفریح و آسایش به پارک مراجعه می‌کنند، سلب شده است.

مرتضوی تصریح کرد: با بلندمرتبه سازی در کنار پارک کوهسنگی، یک برج دیده‌بانی در مجاورت پارک بنا شده که حیثیت افراد و خانواده‌های آن محدوده را در معرض دید قرار می‌دهد.

این سخن شهردار مشهد جای تقدیر دارد اما متاسفانه در دوره خود مرتضوی نیز بلند مرتبه سازی در کوهسنگی ادامه داشته است که نمونه آن پروژه باران 3 است.

همچنین مهدی ذاکر‌الحسینی عضو کمیسیون فنی و عمران شورای چهارم مشهد سوم شهریور ماه 95 در نشست خبری با اصحاب رسانه در تالار شهر گفت: از بلند مرتبه سازی و پروژه‌های بلندمرتبه در کوهسنگی و اطراف آن گلایه دارم.

به هر حال خارج از بحث‌های مربوط به ایمنی و پدافند غیرعامل، خیابان کوهسنگی یکی از قدیمی‌ترین خیابان‌های شهر مشهد است که مردمان شهر حدودا پس از سال 1340 با درشکه و پیاده این مسیر را برای رسیدن به تفریحگاه خود(بوستان کوهسنگی امروزی) طی می‌کردند و همواره خاطرات شیرینی از آن دارند. مسیری که از آن به عنوان باغراه یاد می‌شد و اطراف آن پر از باغ و درختان سرسبز بود که متاسفانه هویت این بخش شهر مشهد به دلیل عدم توجه کافی مدیران شهرسازی در شهرداری و دولت در سال‌های گذشته رو به نابودی رفته است و بلند مرتبه سازی با تخریب ساختمان‌های قدیمی و تغییر کاربری باغات ادامه داشته است تا بخشی از اصیل‌ترین مردم مشهد که ساکن این محدوده هستند هر روز شاهد سر به فلک کشیدن یک غول جدید آهنی باشند.

اما چه بخواهیم چه نخواهیم این رویه غلط پایه گذاشته شد و ادامه دارد، حال تنها می‌توان جلوی رشد این روند را گرفت تا ضمن تلاش برای حفظ هویت باقی مانده این منطقه با گوشزد هشدارهای ایمنی و موضوعات پدافند غیرعامل جلوی تحقق فاجعه‌های احتمالی را بگیریم.

در منابع آورده اند که پدافند غیر عامل به معنای کاهش آسیب‌پذیری در هنگام بحران، بدون استفاده از اقدامات نظامی و صرفاً با بهره‌گیری از فعالیت‌های غیرنظامی، فنی و مدیریتی است. لذا با اجرای این مهم می‌توان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات، تاسیسات حیاتی، حساس نظامی و غیرنظامی و به ویژه تلفات انسانی جلوگیری نموده و یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد.

در خصوص بحث این گزارش که موضوع مخاطرات بلند مرتبه‌ها است باید توجه داشت که قانون در این زمینه سکوت نکرده است و با پیش بینی مبحث 21 مقررات ملی ساختمان سعی کرده تا به مدیریت بحران کمک نماید.

در این مبحث قانونی برج‌های 14 الی 20 طبقه جزو ساختمان‌های با درجه اهمیت بسیار زیاد و برج‌های بیش از 20 طبقه با اهمیت ویژه تلقی شده است. هر چند که تاکنون کشور ما فاقد آیین نامه فنی پدافند غیرعامل ویژه بلند مرتبه‌ها و فراسازه‌ها است و تدوین و ابلاغ آن ضروری به نظر می‌رسد اما در نظر گرفتن حداقل‌های مبحث 21 مقررات ملی ساختمان می‌تواند وضعیت را تا حدی بهبود دهد.

در واقع امروزه نه تنها باید در برنامه ریزی کلان و طراحی مجتمع‌های زیستی شامل ساختمان، ساختگاه و محوطه اثرات ناشی از تهدیدات جنگی و غیر جنگی لحاظ شود بلکه در جزئی‌ترین حوزه‌های مهندسی از نحوه اجرا تا نوع مصالح به کار رفته در ساختمان باید به صورت همه جانبه این مهم در نظر گرفته شود.

در این خصوص مهدی فروزان مدیر کل پدافند غیرعامل خراسان رضوی در نشست خبری اخیر خود گفته بود: اصل پدافند غیر عامل در برج سازی‌های مشهد رعایت نشده است.

وی افزود: در برج‌سازی‌های خیابان كوهسنگی اصل پراكندگی و تمركززدایی در ساخت رعایت نشده است و در صورت بروز هر گونه حادثه به دلیل عرض کم خیابان کوهسنگی نسبت به جمعیت و ساخت و سازهایی که در آن صورت گرفته تلفات ناشی از حوادث بسیار زیاد خواهد بود.

در این زمینه فروزان به خبرنگار ما گفت: نگاه پدافند غیرعامل در مقابل تهدیدات خارجی وغیرخارجی انسان ساخت است و تمام سعی آن این می‌باشد که در خصوص این تهدیدات بازدارنگی داشته باشد و آسیب‌ها را به حداقل برساند و بتواند در مواقع تهدیدات خدمات لازم را بدهد و همچنین پایداری و مقاومت مردم را به حداکثر برساند و مدیریت بحران را تسهیل کند تا از جان و مال مردم صیانت شود.

مدیر کل پدافند غیر عامل استان تصریح کرد: تو حوزه شهرسازی طرح جامع پدافند غیرعامل مشهد توسط دانشگاه مالک اشتر آماده و ابلاغ شد و طرح جامع پدافند غیرعامل استان خرسان رضوی در 3 فاز اول آماده شده و فاز چهارم آن آماده دفاع می‌باشد و به طور کلی می‌توان گفت که خراسان رضوی در موضوع پدافند غیر عامل در کشور پیشتاز است.

وی ضمن بیان اینکه طرح جامع پدافند غیرعامل مشهد در پی شناسایی نقاط حساس و حیاتی شهر است، بیان کرد: ساختمان‌ها طبق این طرح باید دارای مقاومت لازم باشند و مبحث 21 مقررات ملی ساختمان در آنها رعایت بشود، همچنین در خصوص اجتماع ساختمان‌های بلندمرتبه تغییر دیدگاه حاصل گردد و هم اینکه این بلند مرتبه‌ها در خود جان پناهی در بحران‌ها داشته باشند.

فروزان اذعان داشت: مبحث 21 مقررات ملی ساختمان توسط اداره کل راه و شهرسازی استان به مراجع مربوطه ابلاغ شده و نظام مهندسی متعهد گردیده که مهندسین ناظر در این زمینه آموزش‌های لازم را دیده و در بازدید‌های خود لحاظ نمایند.

مدیر کل پدافند غیرعامل استان خرسان رضوی افزود: بر اساس ماده 215 قانون برنامه پنجم توسعه کلیه طرح‌های عمرانی بزرگ شامل گردشگری، شهری و روستایی باید دارای پیوست پدافند غیرعامل باشند.

فروزان استتار، اختفاء و تفرع (پراکندگی و شاخه شاخه شدن) را از اصول پدافند غیرعامل برای ساخت بلند مرتبه‌ها دانست و بیان کرد: این اصول در دادن پروانه‌های ساختمانی باید لحاظ شود.

وی ضمن بیان اینکه باید از تجمیع ساختمان‌های بلند مرتبه در یک مکان جلوگیری کنیم زیرا این امر ممکن است مشکل ساز شود، گفت: نظارت بر ساخت و سازها و رعایت مبحث 21 مقررات ملی ساختمان بر عهده شهرداری، اداره کل راه و شهرسازی و نظام مهندسی است و ما تنها اصول را بیان می‌کنیم که در برخی مناطق وضعیت موجود با اصول مغایرت دارد.

فروزان ضمن بیان اینکه به صورت موردی به موضوع کوهسنگی اشاره کرده است، گفت: ممکن است این ایراد در سایر بخش‌های شهر مشهد نیز باشد اما در بازدیدهای شهری که داشته ام در خصوص موضوع کوهسنگی ابراز نگرانی کردیم.

در همین زمینه مدیر ساماندهی و مهندسی بحران شهرداری مشهد به اتفاقیه گفت: مشهد تنها کلانشهری است که شهرداری آن یک واحد مشخص به نام پدافند غیرعامل دارد.

عزیزی افزود: امسال شورای شهر مشهد تصویب کرد که مطالعات مفهومی پدافند غیرعامل مشهد را انجام دهیم که در مردادماه بودجه این امر تامین شد و کار را به قرارگاه خاتم الانبیاء واگذار کردیم.

وی ضمن بیان اینکه تاکنون شاید خیلی روی بلند مرتبه‌ها و پدافند غیرعامل کار نشده است، بیان کرد:فاز اول مطالعات مفهومی پدافند غیر عامل تا پایان سال 95 و فاز دوم آن تا پایان سال 96 تحویل می‌شود و طرح جامع پدافند غیر عامل مشهد هم به سفارش دولت و توسط دانشکاه مالک اشتر آماده شده و باید ابلاغ شود ولی ما منتظر ابلاغ آن نماندیم و طرح مطالعات مفهومی را سفارش دادیم.

عزیزی تصریح کرد: باید اجازه داد تا این مطالعات به سرانجام برسد تا با داشتن یک سند علمی بتوانیم در خصوص بلندمرتبه‌ها یا به طور مثال مکان یابی قطار شهری و اطراف ایستگاه‌ها مکاتبه نمود.

وی در خصوص وضعیت خیابان کوهسنگی مشهد و عرض معبر کم خیابان‌ها در مقایسه با ارتفاع ساختمان‌ها، گفت: ما در شهرسازی یک معیاری به نام "درجه محصوریت" داریم که از تقسیم ارتفاع ساختمان بر متراژ معبر به دست می‌آید و احتمالا باید در پروانه‌هایی که داده شده است این امر رعایت شده باشد.

اما در مطالعه موردی منطقه کوهسنگی مشهد که شامل خیابان‌های اطراف همچون، ملاصدرا، بهشتی و حکیم نظامی و ... هم می‌شود بلند مرتبه‌های زیادی دیده می‌شود.

علاوه بر مشکلات ایمنی، بلند مرتبه‌های این منطقه نه تنها موجب ایجاد ابنیه ناهمگون و ناهماهنگ در کنار هم شده اند بلکه معضلات فرهنگی اجتماعی با توجه به اشراف بر خانه‌های ویلایی فراوان را موجب شده اند و در زمان بهره وری بر معضلات ترافیکی این منطقه اضافه خواهند کرد.

در مبحث 21 مقررات ملی ساختمان آمده است که پهنای دسترسی به ساختمان (معبر) می‌بایست حداقل برابر یک سوم ارتفاع ساختمان باشد و فرم ساختمان باید گونه ای باشد که در صورت ریزش مسیر دسترسی مسدود نشود.

این در حالی است که ارتفاع برج‌های این منطقه بسیار بیشتر از 3 برابر معبر است و این یعنی نادیده گرفتن مباحث ایمنی که در بحران‌ها می‌تواند مشکل ساز باشد. باران 3، پروژه مهر، برج‌های دوقلوی کوهسنگی، الیزه، اسپادانا، مارینا، سپهر و ... از جمله برج‌های این منطقه است که نه تنها هویت تاریخی این خیابان را از بین برده است بلکه مخاطرات زیادی را در مواقع بحران‌ها به همراه دارند. حتی در یک آتش سوزی که برای برج سلمان اتفاق افتاد شاهد محدودیت دسترسی سریع نیروهای امدادی بودیم که در مجموع موقعیت جغرافیایی آن برج از لحاظ دسترسی بهتر از بسیاری از موارد ذکر شده در این منطقه است.

به طور مثال پروژه مهر در مجاورت کوهسنگی با حدود 20 طبقه ارتفاع که حداقل 60 متر می‌باشد طبق مبحث 21 مقررات ملی ساختمان باید در معبر 20 متری قرار داشته باشد و این در حالی است که ارتفاع هر طبقه را فقط 3 متر بگیریم و نه بیشتر اما متاسفانه دسترسی به این برج از طریق معبر اصلی تنها 9 متر است!

در مورد دیگر به برج باران 3 در بین حکیم نظامی 26 و 28 می‌پردازیم .این برج فعلا 18 طبقه ارتفاع دارد که البته مجوز بلندمرتبه سازی آن فاقد وجاهت قانونی است که این مجوز مذکور امکان ساخت تا 22 طبقه را به این برج داده است. این برج طبق ضوابط باید در معبری با دسترسی 18 متری بنا شود اما این برج از یک سو محصور به حکیم نظامی 28 با 4.5 متر و معبری 7 متری بین کوهسنگی و حکیم نظامی و در ضلع سوم محصور به حکیم نظامی 26 با 12 متر عرض می‌باشد. همچنین در کوچه پشتی باران 3 یعنی بین ابوریحان 1 و 3 برجی در حال ساخت است که فعلا 13 طبقه ارتفاع گرفته است.

همچنین در کوهسنگی 2/22 در معبری 8 متری برجی با ارتفاع 17 طبقه قد کشیده است که امکان بالاتر رفتن آن هم وجود دارد. در مثالی دیگر در کوهسنگی 28 پروژه موسوم به اسپادانا در معبری 12 متری 18 طبقه ارتفاع گرفته است.

همه اینها در حالی است که عرض خیابان اصلی کوهسنگی مشهد زیر 13 متر است و به نظر می‌رسد این منطقه با عرض معابری که دارد برای ساخت ساختمان بالای 12 یا 13 طبقه مناسب نباشد و شاید یکی از دلایلی که در طرح پارت مشاور این منطقه در بخش مناطق بلند مرتبه سازی قرار نداده همین مورد باشد.

حال در یک مثال ساده فرض کنید ضلع یکی از این برج‌ها همچون برج سلمان در ارتفاع آتش بگیرد. در این حالت برخی از معابر همچون حکیم نظامی 28 یا کوچه مقابل برج الیزه در ملاصدرا آنقدر کم عرض است که حتی پلتفرم آتش نشانی که حامل نردبان آتش است نمی تواند در آن معبر جک بزند، بماند که اگر خدایی ناکرده در زلزله، بمباران یا سایر تهدیدات‌ها ریزشی توسط یکی از این برج‌ها رخ دهد چه اتفاق فاجعه انگیزی رخ می‌دهد و چگونه دسترسی‌ها محدود می‌شود.

مسئله بسیار مهم دیگر معضل ترافیک شدیدی است که این منطقه با بهره برداری از این برج‌ها گرفتار آن می‌شود. به طور مثال رفت و آمد حدود 1000 واحد که به این منطقه اضافه می‌شود با توجه به عرض کم معابر قطعا ترافیک سنگین‌تری را در خیابان اصلی کوهسنگی و کوچه‌های آن ایجاد خواهد نمود.

در پایان می‌توان اینگونه نتیجه گیری کرد که با توجه به هویت تاریخی خیابان کوهسنگی، وجود خانه‌های ویلایی فراوان و عرض کم معابر و به طور کلی با در نظر گرفتن موضوعات پدافند غیر عامل ادامه روند بلند مرتبه سازی در این منطقه به هیچ وجه به نفع شهر و به مصلحت مردم نیست و ممکن است مشکلات عدیده ای را به وجود دارد و اینها در حالی است که هم اکنون در چند منطقه از کوهسنگی گودبرداری‌های بزرگی شده که خبر از تولد بلند مرتبه‌های جدید در این منطقه می‌دهد. ضمنا در خصوص برج‌هایی که ساخته شده و در حال ساخت است مدیران باید به فکر تدابیر ویژه ای باشند تا در زمان بروز حادثه احتمالی وضع وخیمی را شاهد نباشیم.

نکته دیگر قابل تامل آن است که مدیر کل پدافند غیر عامل استان از تهیه و ابلاغ طرح جامع پدافند غیرعامل استان خبر میدهد اما مدیریت بحران شهرداری مشهد می‌گوید ما منتظر ابلاغ آن طرح نماندیم و خود شهرداری طرح مطالعات مفهومی پدافند غیرعامل را سفارش داده است.

عزیزی همچنین گفت که پس از تهیه این طرح می‌توان بر اساس یک سند علمی در خصوص بلند مرتبه‌ها مکاتبه و اظهار نظر کرد و این امر شبهه ناهماهنگی بین شهرداری و پدافند غیر عامل استان را در ذهن ایجاد می‌کند.

به طور کلی در یک پهنه شهری، بلندمرتبه‌ها باید یک جایگاه مشخص داشته باشند و نمی توانند به صورت نامنظم و پراکنده در شهر توزیع شوند؛ بویژه استقرار برخی بلندمرتبه‌ها در معابر کم عرض جای تأمل دارد.

با اندكي تلخيص و اضافات برگرفته از پايگاه خبري اتفاقيه، تاریخ انتشار: 3 مهر 1395، کد مطلب: 14649:www. etefaghyeh.ir