شعار سال: آیت الله سید مصطفی محقق داماد در نشست مجازی موسسه فهیم که به بررسی کتاب تبصره المتعلمین فی احکام الدین  اختصاص داشت، بیان داشت: کتاب تبصره المتعلمین، یک دوره مختصر فقه تالیف مرحوم علامه حلی است که در اوایل قرن هشتم زندگی می کرده است.

او در مورد لقب «علامه» حلّی گفت: این لقب برای اولین بار توسط خواجه نصیر طوسی به علامه حلی داده شده است و تا آن زمان کسی این لقب را نداشته است.

رئیس گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم ایران، داستان اختصاص این لقب را نقل و تصریح کرد: کتاب شرایع محقق حلی ۱۳۰ سال قبل توسط یک نفر فرانسوی به نام «کِقی» که پست کنسولی داشته در تبریز، این کتاب را ترجمه کرده و مقدمه ای بر این کتاب نوشته و نقل کرده وقتی هلاکو به سمت بغداد می آمد و خواجه نصیر همراه او بود، به محقق حلی  خبر دادند که خواجه نصیر به همراه هلاکو به جانب بغداد می آید و از حلّه می گذرد. محقق حلی صلاح ندانست که خود به استقبال برود و لذا امر کزد چندتن از بهترین شاگردان خود را به نمایندگی از ایشان به استقبال هلاکو و خواجه بروند و توصیه کرد پیرامون خواجه نصیر را بگیرند. تا ایستادند و سلام کردند، علامه شروع به سئوال کردن از خواجه کرد که سئوالات خیلی متنوع و مختلف بود. همینطور خواجه را به سر درس محقق حلی آوردند. خواجه که وارد شد محقق اشاره کرد که من پائین بیایم و شما بالا بیائید. خواجه گفت برای استفاده آمده ام. محقق، درس قبله می گفت. درس که تمام شد خواجه نصیر طوسی و محقق حلی با یکدیگر مصاحبت کردند. خواجه نصیر طوسی به محقق حلّی گفت: در میان کسانی که برای استقبال فرستادید، در بین آنها جوانی بود که «کان شابّ، کان رجل علامه». از آن روز قرار شد «علامه» به کسی بگویند که رشته های مختلف را بداند بنابراین دانست رشته های مختلف در آن روزگار، چه بسا فضیلت بود.

او با بیان اینکه علامه حلی در تاریخ فقه شیعه دارای عظمت بالایی است، گفت: میزان دقیق آثار علامه برای ما روشن نیست و تنها ۵۰۰ اثر علامه حلّی به دست ما رسیده است که یکی از آنها، «کتاب تبصره المتعلمین فی احکام الدین» است.

محقق داماد با بیان اینکه علامه حلّی دارای چهارنوع سبک در تالیف می باشد، بیان داشت: سبک های تالیفی علامه حلی عبارت است از: فقه تطبیقی مانند کتاب تذکره الفقها، فقه تطبیقی درون مکتبی مانند مختلف الشیعه، فقه تحقیقی مانند منتهی المطلب، فقه مختصر مانند تبصره المتعلمین.

او تصریح کرد: کتاب تبصره المتعلمین مختصر بوده و از طرح مباحث مفصل در ان اجتناب شده است و چه بسا بسیاری از کلمات آن پیچیده تر و مشکل تر از کتاب تذکره باشد.

استاد حوزه و دانشگاه در مورد حاشیه نویسی بر کتاب تبصره المتعلمین گفت: من جایی مشاهده نکردم که دو نفر محشّی (حاشیه نویس) بر یکدیگر حاشیه بنویسند، سید کاظم طباطبایی بر متن علامه حلّی حاشیه نوشته و کاشف الغطاء هم بر متن علامه و هم بر متن سید کاظم طباطبایی حاشیه دارد اما نکته جالب توجه اینکه کاشف الغطاء شاگرد سید محمد کاظم طباطبایی است.

او ادامه داد: کتاب های سید محمدکاظم طباطبایی (حاشیه بر مکاسب و عروه) بسیار ناقص است و این سئوال پیش می آید که به فتاوای سید در کجا می توان مراجعه کرد؟ بنده سالهاست که محور تدریس خود را عروه قرار دادم و به اینجا رسیدم که سید در بسیاری موارد بسیار استدلالی صحبت می کند و نظر فتوایی خود را نمی دهد.

محقق داماد با بیان اینکه شیخ طوسی و علامه حلی فقه شیعه را متحول کردند، گفت: عظمت این دو فقیه شیعی به دلیل آشنایی آنان با مکتب های غیرخودی است تا جایی که شیخ طوسی کتاب «الخلاف والوفاق» را می نویسد و علامه حلی هم واقف به نظام های حقوقی شافعی، حنفی، حنبلی و مالکی بوده و توانسته فقه شیعه را بازخوانی کند.

او تصریح کرد: اگر فقهای ما با نظام های حقوقی جهان امروز آشنا باشند، چه بسا در نحوه تفکر و استنباطشان اثر می گذارد و این به تجربه ثابت شده است.

استاد حوزه علمیه با اشاره به این موضوع که حوزه علمیه قم سال ها و قرن ها بعد از حوزه نجف تاسیس شده است، گفت: چه بسا، حوزه نجف در خیلی موارد از حوزه علمیه قم جلوتر است گرچه بعد از انقلاب، حوزه قم جهش کرده و در حال برداشتن گام های بزرگی است اما نجف در اثر نزدیکی به عثمانی، تفکر اروپایی آمده و تاثیر گذاشته است.

او افزود: ابداعیات و تسلط علامه حلی بر مسائل فقهی ناشی از آشنایی او با مکاتب و نظام های حقوقی غیرشیعی است به همین دلیل آشنایی فقهای امروز با نظام های مکاتب غیرشیعی ضروری است.

محقق داماد با بیان اینکه حوزه حلّه بعد از گذشت صدسال تبدیل به حوزه انتقاد از شیخ طوسی شد، گفت: مکتب حلّه از نظر سیاسی دارای تفکر اعتدالی و معتقد به فقه فرهنگی است درحالیکه تربیت یافتگان مکتب جبع که شهیدین در صدر آن قرار دارند به فقه سیاسی قائل هستند و لذا در خصوص مکتب حلّه باید تحقیقات بیشتری صورت بگیرد.

او در پاسخ به این سئوال که در حواشی علامه حلی و کاشف الغطا بر کتاب تبصره المتعلمین تطور و دگرگونی دیده می شود یا خیر؟ بیان داشت: حواشی که سید در این کتاب دارد، به نظر می رسد این حواشی بعد از تالیف عروه و مرجعیت ایشان بعد از تحریم تنباکو باشد.