ترسیم خدا از دیدگاه ملاصدرا +هفت شبهه ابلیس

صدرالدین محمد بن ابراهیم قوام شیرازی یا مُلاصَدرا و صدرالمتألهین (۹۷۹ – ۱۰۴۵ (قمری)) حکیم متأله و فیلسوف ایرانی سدهٔ یازدهم هجری قمری و بنیان‌گذار حکمت متعالیه است. کارهای او را می‌توان نمایش دهندهٔ نوعی تلفیق از هزار سال تفکر و اندیشهٔ اسلامی پیش از زمان او به حساب آورد. ملاصدرا بر این باور بود که مذهب شیعه دو وجه دارد، وجه ظاهری، یعنی همان شریعت و احکام دینی، و وجه باطنی، که همان درون‌مایه و حقیقت مذهب شیعه است و ملاصدرا آن را عرفان شیعی می‌نامید. او برای رستگاری انسان، هم شریعت و پایبندی به فرایض دین را لازم می‌شمرد و هم سیر و سلوک عرفانی برای رسیدن به حقیقت مذهب شیعه را ضروری می‌دانست.ملاصدرا در مخالفت با استادش میرداماد که خود پیرو سهروردی بود، مدعی شد که «وجود» امری حقیقی است و ماهیت امری اعتباری. صدرا دربارهٔ حرکت نیز نظریه جدیدی عرضه کرد که به حرکت جوهری مشهور است. تا قبل از آن تمامی فلاسفه مسلمان، معتقد به وجود حرکت در مقولات نه‌گانه عَرَض بودند و حرکت را در جوهر محال می‌دانستند. اما صدرا معتقد به حرکت در جوهر نیز بود و موفق شد چهار جریان فکری یعنی کلام، عرفان، فلسفه افلاطون و فلسفه ارسطو را در یک نقطه گرد آورد و نظام فلسفی جدید و مستقلی به وجود آورد. تعریف ملاصدرا از خداوند و هفت شبهه ابلیس در ادامه متن آورده شده است.

شعارسال: ملاصدرا حکیم ایرانی عصر صفویه، عنوان بزرگ‌ترین فیلسوف ایران در دوران جدید را به خود اختصاص داده است. این حکیم فرزانه که با عنوان صدرالمتالهین شناخته می‌شود صاحب نظریات بسیاری بود. وی علم فلسفه را به درجات بالایی رساند و توانست در این زمینه نظریات بدیعی ارائه داده و راه جدیدی در علم فلسفه بگشاید و آثار زیادی از او برجای ماند. بنیادی‌ترین اصل فلسفی ملاصدرا، نظریه وحدت وجود و حرکت جوهری است. برای آشنایی با این فیلسوف بزرگ با ما همراه شوید.

ملاصدرا که بود
اگرچه ملاصدرا یکی از بزرگ‌ترین متفکران فلسفی و فکری است، تذکره‌نویسان سال تولد وی را ذکر نکرده‌اند؛ ازاین‌رو، سال تولد او به‌درستی مشخص نیست. وی که در شهر شیراز به دنیا آمد، فرزند ابراهیم بن یحیی قوامی از وزرای عصر صفویه بود (برخی منابع تاریخی پدر ملاصدرا را وزیر شاه تهماسب صفوی دانسته‌اند).

ملاصدرا یگانه فرزند پدرش بود که خداوند او را پس از نذر و نیاز بسیار به والدینش مرحمت کرده بود. ابراهیم، صدرا را برای طلب علم به مکتب فرستاد و او شاگرد کوشای مکتب شد. صدرا بعد از مرگ پدرش، برای تکمیل دانش خود به اصفهان رفت و از محضر شیخ بهاء‌الدین عالی بهره برد. ملاصدرا بعد از مرگ استادش شیخ بهایی، به محضر میرداماد و سید محمد باقر رسید و به تکمیل تحصیلات خود پرداخت، تا به درجه استادی رسید.

ملاصدرا شاگردان مبرزی داشت که از جمله آن‌ها می‌توان به ملاحسن فیض کاشانی و عبدالرزاق لاهیجی اشاره کرد که هر دو داماد وی بودند. ملاصدرا مانند بسیاری از فیلسوفان، در دوره‌ای از محنت و سختی به سر می‌برد؛ زیرا مردم زمانه‌اش، او را نمی‌شناختند؛ اما بعد از مرگش، ستاره اقبال او درخشید و افکارش زنده ماند.

صدرا از سمت مردم زمانه خود اعم از عالم و جاهل، بی‌اعتنایی و جفا دید و در محرویت و غصه زندگی کرد. حق او شناخته نشد و حرمتش را نگه نداشتند. فق‌هایی که خود را حامی و متولی دین می‌دانستند، به او حمله کردند و او برای فرار از این رفتارها، گوشه عزلت گرفت و در حدود ۱۵ سال در کوهستان‌های اطراف قم به دور از دیگران، روزگار گذراند تا به آرامش روحی و فکری برسد.

مراحل زندگی ملاصدرا
ملاصدرا از اندیشه استادان خود میرداماد و شیخ بهایی تاثیر زیادی گرفت و زمانی که می‌خواست فلسفه اشراق (تصوف) را با فلسفه مشاء جمع‌آوری کند، این روحیه تاثیر از استاد، در کار او اثر گذاشت. مراحل زندگی ملاصدرا شامل سه مرحله بود:

مرحله اول: تحصیل علم

مرحله دوم: عزلت و گوشه‌گیری

مرحله سوم: تالیف و تدوین آرا و اندیشه‌های او

مزار ملاصدرا
طبق منابع، ملاصدرا در سال ۱۰۵۰ هجری قمری درگذشت. مرگ وی سبب ناتمام ماندن نوشته‌های او به‌ویژه در تفسیر قرآن شد. وفات وی در شهر بصره بود و طبق سنت شیعیان به شهر نجف برده و طبق گفته نواده دختری او که علم الهدی نام دارد، در سمت چپ حرم علی بن ابوطالب دفن شده است.

یکم خرداد ماه با نام سالروز بزرگداشت این فیلسوف بزرگ در تقویم ایرانی، نام‌گذاری شده و هر سال در ایران به این مناسبت، مراسمی برای بزرگداشت این حکیم بزرگ، برگزار می‌شود.

خدا از نگاه ملاصدرا
گاهی خداوند را به صورت وجودی قهار و جبار نشان میدهند و تقوی را ترس از خدا معنی می‌کنند و ترس از خدا را مایه تقرب الهی میدانند.
اما خداوندی که عاشق مخلوقات خود است و مهربانترین مهربانان است و اوست که رحمتش بر غضبش سبقت دارد چه ترسی دارد.

اکثر آثار صدرالمتالهین ملاصدرای شیرازی که از نظر بنده بزرگترین فیلسوف مشرق زمین است به زبان عربی نوشته شده اند. بزرگترین کتاب وی اسفار اربعه و شواهد الربوبیه فی مناتج السلوکیه است که هر دو کتاب عربی می‌باشند. کتاب سه اصل تنها کتاب ملاصدرا به زبان فارسی می‌باشد. البته اشعاری و گفتار‌هایی از ملاصدرا به صورت مکتوب به ما رسیده است. متن زیر یکی از متونی است که از ملاصدرا به زبان فارسی خودش به ما رسیده و هیچ ترجمه‌ای نشده است.

خداوند بی نهایت است و لامکان و بی زمان.

اما بقدر فهم تو کوچک میشود

وبقدر نیاز تو فرود می‌آید

وبقدر آرزوی تو گسترده میشود

وبقدر ایمان تو کارگشا میشود

وبه قدر نخ پیرزنان دوزنده باریک میشود

و به قدر دل امیدواران گرم میشود

یتیمان را پدر می‌شود و مادر

بی برادران را برادر می‌شود

بی همسر ماندگان را همسر میشود

عقیمان را فرزند میشود

نا امیدان را امید می‌شود

گمگشتگان را راه میشود

در تاریکی ماندگان را نور میشود

رزمندگان را شمشیر می‌شود

پیران را عصا می‌شود

و محتاجان به عشق را عشق می‌شود

خداوند همه چیز می‌شود همه کس را

به شرط اعتقاد

به شرط پاکی دل

به شرط طهارت روح

به شرط پرهیز از معامله با ابلیس

بشویید قلب هایتان را از هر احساس ناروا

و مغزهایتان را از هر اندیشه خلاف

و زبانهایتان را از هر گفتار ناپاک

و دست هایتان را از هر آلودگی در بازار

و بپرهیزید

از نااجوانمردی‌ها

ناراستی‌ها

نامردی ها!

چنین کنید تا ببینید که خداوند

چگونه بر سر سفره‌ی شما

با کاسه یی خوراک و تکه‌ای نان می‌نشیند

و بر بند تاب، با کودکانتان تاب میخو. رد

و در دکان شما کفه‌های ترازویتان را میزان میکند

و در کوچهئ‌های خلوت شب با شما آواز میخواند

مگر از زندگی چه میخواهید

که در خدایی خدا یافت نمیشود؟

که در عشق یافت نمی‌شود

که به نفرت پناه میبرید؟

که در سلامت یافت نمیشود

که به خلاف پناه میبرید؟

و مگر حکمت زیست را از یاد برده اید

که انسانیت را پاس نمی‌دارید؟!