شعار سال:
زکیه یزدانشناس و علم صالح در مقالهای در اندیشکده «خاورمیانه» آمریکا نوشتند: پس از دور فشرده مذاکرات محرمانه بین نمایندگان ایران و عربستان با میانجیگری چین، تهران و ریاض در اواسط ماه مارس اعلام کردند که روابط دیپلماتیک خود را پس از هفت سال تضاد منطقهای از سر خواهند گرفت.
در ادامه این مطلب آمده است: در پی توافق آشتی، «ملک سلمان بن عبدالعزیز آل سعود» رسماً از «ابراهیم رئیسی» رئیس جمهور ایران جهت سفر به ریاض دعوت کرد. معاون رئیس جمهور ایران فاش کرد که رئیسی این دعوت را پذیرفته وزیر امور خارجه ایران نیز گفته است که ایران نیز متقابلاً دعوت نامه مشابهی را برای پادشاه عربستان ارسال کرده است. مشخص نیست که تنش زدایی عربستان و ایران ادامه خواهد داشت یا خیر، اما حداقل در حال حاضر نقش چین در حل این بن بست دیپلماتیک بین دو قدرت بزرگ منطقهای به نظر میرسد آغاز یک روند چند وجهی غرب زدایی در منطقه باشد.
در دسامبر ۲۰۲۲، رئیس جمهور چین برای شرکت در اولین اجلاس سران کشورهای عربی و چین به ریاض سفر کرد و در فوریه ۲۰۲۳ ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران به دعوت رسمی همتای چینی خود از پکن بازدید کرد. این نشستهای دیپلماتیک در سطح بالا نشاندهنده رویکرد سیاسی چین در خلیج فارس است: ایجاد مشارکت با تمام قدرتهای بزرگ منطقهای و پر کردن خلاء سیاسی به جای مانده از غرب.
غرب زدایی در خلیج فارس
جهان کمتر غربی میشود، زیرا افزایش رقابت ژئوپلیتیکی بین قدرتهای بزرگ، تعدد فزاینده بحرانهای به هم پیوسته در سراسر جهان و کاهش مشارکت قدرتهای غربی در درگیریهای مختلف خارج از اروپا راه را برای بازگشت به نظم چندقطبی هموار کرده است. به گفته رئیس جمهور چین، جهان امروز در حال گذر از تغییرات عمیقی است که در یک قرن گذشته دیده نشده است. ویژگی اصلی این نظم جهانی پساغربی، شبکه سیال و موقعیتی از روابط استراتژیک بین قدرتهای جهانی و منطقهای است که عمدتاً مبتنی بر ملاحظات عمل گرایانه و نه ایدئولوژیک است. چین برخلاف آمریکا روابط خوبی با همه کشورهای خاورمیانه برقرار کرده و چندین مشارکت استراتژیک جامع دوجانبه را با کشورهای اطراف خلیج فارس امضا کرده است.
توافق بین ریاض و تهران با میانجیگری چین نشان دهنده تمایل فزاینده بازیگران منطقه در سالهای اخیر برای بهره مندی از ظهور قدرتهای جهانی جایگزین به ضرر ایالات متحده آمریکا و غرب است. ایالات متحده آمریکا برای دههها بازیگر خارجی اصلی در خاورمیانه بود، اما بیمیلی اخیرش برای دخالت دادن خود در بحرانهای منطقهای، انگیزه بیشتری برای دولتهای محلی فراهم کرد تا به دنبال تعامل با دیگر قدرتهای خارجی موجود بهویژه در آسیا باشند.
عربستان سعودی و سایر اعضای شورای همکاری خلیج فارس (GCC) به عنوان نماد چرخش خلیج فارس به سمت یک سیاست متمرکزتر بر آسیا، تجارت خود را با منطقه آسیا و اقیانوسیه به شدت افزایش داده اند - انتظار میرود این تجارت حدود ۶۰ درصد رشد کند و به ۵۷۸ میلیارد دلار تا سال ۲۰۳۰ میرسد. علاوه بر این ریاض همچنین در حال بررسی پذیرش یوان چین به جای دلار آمریکا برای فروش نفت به چین است که به واکنش تند ایالات متحده منجر شده است.
این تصور در میان رهبران عرب مبنی بر اینکه واشنگتن اولویت دادن به خاورمیانه را متوقف کرده است - به ویژه پس از اینکه دولت اوباما استراتژی خود را چرخش به سمت محور آسیا اعلام کرد - پیامدهایی در حوزه دفاعی و امنیتی داشته است.
یعنی کشورهای عربی مسیری را برای کاهش اتکای خود به ایالات متحده آمریکا به عنوان تأمینکننده امنیت با ایجاد بخشهای دفاعی داخلی خود در پیش گرفتهاند و آنها بارها جهت به دستیابی به این اهداف به چین مراجعه کرده اند.
به عنوان مثال، عربستان سعودی تولید موشکهای بالستیک خود را با کمک چین آغاز کرده است و امارات متحده عربی به پکن اجازه توسعه تاسیسات نظامی در یک بندر دریایی امارات را داد، اگرچه ساخت و ساز پس از هشدار مقامات آمریکایی به ابوظبی در مورد عواقب آن متوقف شد.
ایران از روند آسیایی شدن منطقه خلیج فارس استقبال میکند
برای ایران، «آسیایی شدن» بیشتر در خلیج فارس یک موهبت است. رهبران ایران و به ویژه تصمیم گیرندگان محافظه کار، گسترش نقش سیاسی و اقتصادی چین در منطقه را به ضرر ایالات متحده تعبیر میکنند؛ بنابراین برخلاف انتظارات قبلی بسیاری از تحلیلگران، تهران از گسترش روابط بین کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و چین و همچنین نفوذ سیاسی فزاینده پکن در منطقه حمایت میکند.
خروج دولت ترامپ از توافق هستهای ۲۰۱۵ ایران و عدم اطمینان در مورد اینکه آیا دولت بایدن هرگز به دنبال بازگشت به آن خواهد بود یا خیر، تهران را به این نتیجه رسانده است که ایالات متحده و متحدان غربی اش تمایلی به شناسایی یا احترام به منافع و نگرانیهای منطقهای ایران ندارند.
در مقابل تهران معتقد است که پکن وضعیت ایران را به عنوان یک قدرت منطقهای به رسمیت میشناسد، همانطور که با حمایت ازایران برای تبدیل شدن به عضو دائمی سازمان همکاری شانگهای (SCO) در اواخر سال جاری نشان داده شده است. سازمان همکاری شانگهای به رهبری چین نمادی از آسیایی شدن است و تصمیم اخیر عربستان سعودی برای پیوستن به این سازمان به عنوان شریک گفتگو، روند آسیایی شدن منطقه را تقویت میکند.
نقش چین در خلیج فارس
میانجیگری دیپلماتیک پکن بین تهران و ریاض در راستای تمایل چین برای ایفای نقش فعال در سیاست بینالملل و تغییر شکل نظم جهانی بر اساس چشمانداز اعلام شده امنیت مشترک، جامع، همکاری پایدار به عنوان بخشی از استراتژی بزرگ چین برای جوانسازی پس از سال ۲۰۱۲ است؛ بنابراین چین با میزبانی امضای توافق روابط دیپلماتیک عربستان و ایران، فرصتی را دید تا نقش خود را به عنوان یک بازیگر فعال و مسئول جهانی در حل مناقشه از طریق ابزارهای دیپلماتیک تثبیت کند.
اخیراً، «شی جینپینگ» با «ولادیمیر پوتین»، رئیسجمهور روسیه در مسکو دیدار کرد - جایی که موضوع درگیری اوکراین مطرح شد و طبق گزارشها وی قصد دارد به زودی با «ولودیمیر زلنسکی»، رئیسجمهور اوکراین گفتگو کند. در مجموع این ابتکارات برای نشان دادن نقش در حال توسعه چین به عنوان یک صلحساز جهانی طراحی شدهاند که در تضاد با شهرت ایالات متحده آمریکا به عنوان پلیس جهان است.
در ۲۱ فوریه ۲۰۲۳، وزارت امور خارجه چین سند مفهومی ابتکار امنیت جهانی (GSI) را منتشر کرد که بیان میکند پکن با تشویق کشورهای درگیر به حل مناقشات خود از طریق گفتگو و حل و فصل مناقشات منطقه ای، راه حل سیاسی درگیریهای منطقهای را ترویج خواهد کرد.
این سند همچنین بر پایبندی چین به پیشنهاد پنج مادهای خود برای پیشبرد صلح و امنیت در خاورمیانه تاکید کرده است. در این راستا، نزدیکی ایران و عربستان سعودی حاکی از پذیرش عملی GSI و تاکید مجدد بر گفتمان امنیتی چین برای تحکیم از طریق این ابتکار است.
منافع اقتصادی و استراتژیک چین در خاورمیانه مانند امنیت انرژی، بیشتر در خلیج فارس متمرکز است. به این ترتیب، چین سه مشارکت راهبردی جامع و چهار مشارکت استراتژیک با کشورهای حوزه خلیج فارس امضا کرده است.
حفظ منافع گسترده چین در خلیج فارس منوط به کاهش تنش در منطقه و تضمین حداکثری ثبات و امنیت است. بر این اساس، پکن همچنین ایده میزبانی یک نشست عالی رتبه بین ایران و اعضای شورای همکاری خلیج فارس در سال ۲۰۲۳ را مطرح کرده است. چنین ابتکاری میتواند نقش چین را به عنوان یک صلح طلب در منطقه تثبیت کند و به طور بالقوه منادی راه اندازی یک چارچوب امنیتی جدید در خاورمیانه باشد.
«علی شمخانی»، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران با اعتبار بخشیدن به چنین انتظاراتی پس از توافق عربستان و ایران، با «شیخ محمد بن زاید آل نهیان»، رئیس جمهور امارات متحده عربی دیدار کرد. در این دیدار دو طرف به ویژه در مورد فرصتهای تقویت روابط دوجانبه و تقویت امنیت منطقه گفتگو کردند.
در حالی که دولت ایالات متحده محتاطانه از توافق بین ریاض و تهران استقبال کرده است، نقش پکن در این پیشرفت دیپلماتیک در خاورمیانه برای واشنگتن نگران کننده است. از پایان جنگ جهانی دوم، ایالات متحده قدرت مرکزی جهانی درگیر در خلیج فارس بوده است و پس از پایان جنگ سرد، ایالات متحده در کمک به نهایی کردن هر توافق دیپلماتیک مهم در منطقه نقش اساسی داشت.
توافق با میانجیگری چین و توافقنامههای مشارکت استراتژیک جامع پکن با کشورهای خلیج فارس، اولین جایگزینهای بالقوه جدی برای نظم منطقهای به رهبری آمریکا بر اساس اتحادها و حضور نظامی قوی ایالات متحده در منطقه است.
غرب زدایی از خاورمیانه نتیجه شکستهای مکرر غرب به رهبری ایالات متحده در اولویت دادن به دیپلماسی، بی طرفی و نشان دادن انعطاف پذیری در برخورد با درگیریهای منطقهای است.
در واقع در دوران پس از جنگ سرد، غرب اغلب به دنبال حل و فصل مناقشات منطقهای از طریق ابزارهای قهری، خواه مداخله نظامی، تحریمهای اقتصادی و یا فشار سیاسی بوده است. در مقابل، چین در تلاش است تا خود را نقطه مقابل ایالات متحده و متحدان غربی آن معرفی کند. پکن خود را به عنوان یک قدرت خارجی معرفی کرده است که قادر به مدیریت مناقشات از طریق میانجیگری و دیپلماسی است، با تمرکز بیشتر بر تجارت، ثبات و منافع مشترک، بدون اینکه به دنبال تسلط منطقهای باشد، در حالی که به طور همزمان حفاظت از منافع اصلی خود در منطقه، از جمله انرژی، امنیت، سرمایه گذاری و تجارت را تضمین میکند.
باید دید که دخالت چین در خاورمیانه تا کجا پیش خواهد رفت و چه پیامدهایی برای معماری امنیتی منطقه خواهد داشت. با این وجود، خلاءهای قدرت ناشی از غرب زدایی منجر به آسیایی شدن خلیج فارس میشود. چین به دنبال پر کردن شکاف با دقت استراتژیک است. ایران و عربستان سعودی بهعنوان دو قدرت اصلی منطقهای، اکنون به چین در این تلاش کمک میکنند و در نتیجه به شکلگیری مجدد نظم منطقهای کمک میکنند.
شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از پایگاه خبری تحلیلی انتخاب، تاریخ انتشار: 30 اردیبهشت ۱۴۰۲، کدخبر: 726813، www.entekhab.ir