شعارسال: او در قرآن «زن عزیز» است، در تورات «همسر ارباب»؛ اما زلیخا کیست و این نام از کجا پیدا شد؟ در اینجا سخن از همان زلیخای معروف است که نماد امتحان الهی یوسف نبی در برابر هوس‌های این دنیایی بود. زلیخایی که همه می‌شناسیم، اما نه قرآن و نه تورات نامش را ذکر نمی‌کنند.

 شخصیت همسر پوتیفار (عزیز مصر) در داستان یوسف، که در روایات ابراهیمی به عنوان زنی وسوسه‌گر ظاهر می‌شود، در متون اصلی مقدس – قرآن و تورات – ناشناس است. قرآن در سوره یوسف (آیات ۲۳-۳۴) او را صرفاً "امرأةُ الأَزِیزِ" (زن عزیز) می‌نامد، بدون اشاره به نام خاص. تورات نیز در کتاب پیدایش (Genesis ۳۹:۷-۱۲) او را "אֵשֶׁת אֲדוֹנָיו" (زن اربابش) توصیف می‌کند، بدون هیچ نامی.

ریشه نام "زلیخا" (Zuleikha) عربی است و از "ذَلِیکَ" یا "زُلَیْخَ" به معنای "پرنور"، "درخشان" یا "زیبا" گرفته شده، که با تصویر زنی فریبنده همخوانی دارد.

اولین ظاهر شدن نام زلیخا در ادبیات یهودی، به قرن یازدهم میلادی بازمی‌گردد. در "سِفِر هَیَاشَر" (Sefer ha-Yashar)، یک میدراش (تفسیر روایی) یهودی میانه، این نام برای اولین بار به همسر پوتیفار نسبت داده می‌شود. این متن، که احتمالاً در حدود ۱۰۵۰ میلادی در اروپا یا خاورمیانه نگاشته شده (هرچند نسخه چاپی آن در ۱۶۲۵ در ونیز منتشر شد)، جزئیات اضافی به داستان توراتی می‌افزاید، از جمله نام «زلیخا» و توصیف وسوسه‌های او.

پیش از آن، در میدراش‌های اولیه مانند "گِنِزیس رَبَّا" (Genesis Rabbah، قرن پنجم میلادی)، این نام ذکر نشده و تمرکز فقط بر خود داستان و بر جنبه‌های اخلاقی آن است. با این همه، این نام احتمالاً از فولکلور‌های سامی (عبری-عربی) اقتباس شده و در ادبیات دینی متاخرتر، مانند "لِجِندز آف دِ جوز" (Legends of the Jews) لوئیس گینزبرگ (۱۹۰۹، بر اساس منابع قرون وسطی)، تثبیت شد.

در سنت اسلامی، نام زلیخا حتی دیرتر ظاهر می‌شود. قرآن (قرن هفتم میلادی) نامی از او نمی‌برد، اما روایت را در سوره یوسف بسط می‌دهد. اولین اشاره صریح به زلیخا در تفسیر‌های اسلامی، توسط ابن کثیر (درگذشته ۱۳۷۳ میلادی) و در "تفسیر القرآن العظیم" اوست، که این نام را بر اساس روایات اسرائیلیات (داستان‌های یهودی) پیشنهاد می‌کند.

شهرت نام زلیخا با ادبیات پارسی

با این حال، داستان روایی "یوسف و زلیخا" از قرن دهم میلادی در ادبیات پارسی شکل می‌گیرد؛ شعر‌های گمشده‌ای از نویسندگانی مانند ابوالمعید بلخی (قرن دهم) وجود داشته، اما اولین نسخه بجا مانده از داستان "یوسف و زلیخا" به فردوسی نسبت داده شده است. محبوبیت این نام با "یوسف و زلیخا"ی جامی (۱۴۸۳ میلادی)، شاعر و صوفی ایرانی، به اوج رسید؛ این منظومه عرفانی، زلیخا را نمادی از عشق الهی می‌سازد و در فرهنگ اسلامی-پارسی جاودانه می‌کند. به عبارت ساده‌تر، داستان یوسف و زلیخا یکی از بن مایه‌های محبوب ادبیات کلاسیک فارسی می‌شود و همین امر هم نام‌ها و هم داستان را با قدرت تمام جاودانه می‌کند.

به هر روی این نام‌گذاری‌ها، بیش از ۱۰۰۰ سال پس از زمانه تخمینی حضرت یوسف (دوران هیکسوس‌ها، حدود ۱۶۰۰ ق. م) ظاهر شدند. اینکه این نام ارتباطی با «زن عزیز» یا «زن ارباب» دارد هنوز به درستی مشخص نیست.

با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از فرارو، 14آبان1404، 920720، fararu.com