شعار سال، با شروع ماه محرم، سراسر ایران رنگ و بوی خاصی به خود می گیرد، هر گوشه ای از کشور به سبک و سیاق خود به استقبال این ماه می رود و عزاداری خاص خود را دارد، آیین‌های عاشورایی که پشت سر هر کدامشان تاریخچه و داستان به خصوص قرار دارد و آن را متمایز کرده است، تا آنجایی که بسیاری از این مراسم‌ها در فهرست آثار معنوی، ثبت ملی شده اند تا به عنوان بخشی از فرهنگ و تاریخ سوگواری‌های ایران، جاودانه شوند.

استان ‌آذربایجان شرقی از جمله استان‌های ایران است که به گفته کارشناسان سازمان میراث فرهنگی این استان هفت آیین عاشورایی ثبت شده در فهرست آثار ملی دارد.

علی فلسفی کارشناس مردم شناسی و رییس دانشگاه علمی- کاربردی سازمان میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی، در گفت و گو با خبرنگار برنا گفت: در استان آذربایجان شرقی هفت مراسم آیینی در فهرست آثار ناملموس ثبت ملی شده است که از جمله آن‌ها می توان به مراسم علمگردانی، مشعل گردانی، شبیه خوانی، تخته زنی، عزاداری در تیمچه مظفری، مراسم الله الله حسینا و اینا و علم بندی اشاره کرد.

فلسفی به تشریح هر یک از این مراسمات وآیین‌ها پرداخت :

علمگردانی آینی برای اتحاد

مراسم علمگردانی بین دو روستای سیه سران و لیوارجان انجام می شود. در روزهای اول محرم و در زمان شکل گیری دسته های عزاداری علم ها یک به یک وارد میدان روستا می شوند و اوج مراسم در روز تاسوعا رخ می دهد. در این روز قبل از ظهر دسته‌های عزاداری به همراه هفت علم، عزداری کنان به سمت روستای لیوارجان حرکت می کنند و علم های روستای لیوارجان برای استقبال به ورودی روستا می آیند و بعد به سمت مسجد جامع لیوارجان حرکت می کنند، بعد از اتمام مراسم علم های روستای لیوارجان علم های روستای سیه سران را بدرقه می کنند و در بعد از ظهر تاسوعا اینبار علم‌های روستای لیوارجان به روستای همسایه خود، یعنی سیه سران می روند. به گفته مردم محلی این آیین سبب اتحاد مردم دو روستا می شود.

تخته زنی مراسم عزاداری محبوب بین اهالی استان آذربایجان

مراسم تخته زنی از جمله ویژه ترین آیین‌های مذهبی کشور است که تنها در چند روستای استان آذربایجان شرقی از جمله روستای فیروز سالار آذرشهر انجام می شود. به اعتقاد اهالی این روستا این مراسم بیشتر برای تکریم حضرت علی اکبر و حضرت قاسم است.

این مراسم که با نوعی از نوحه خوانی محلی انجام می شود مراسمی مخصوص روز تاسوعا و عاشوراست. مراسم از خانه ای مشخص شروع می شود که تخته های عزا درآن نگه داری می شود. وجه تسمیه این مراسم آن است که عزادارن دو عدد تخته کوچک در دست دارند که با ریتمی خاص وهماهنگ با صدای طبل ها و سنج ها آن ها را بر هم می زنند و نوحه هایی در رثای حضرت قاسم می خوانند. شهرت و محبوبیت این مراسم در بین مردم استان آذربایجان شرقی آنچنان است که از روستاهای دیگر برای تماشای این مراسم به روستای فیروز سالار می آیند.

شبیه خوانی روستای بخشایش از بزرگترین و پرشورترین شبیه خوانی‌های شمال غرب کشور

این مراسم آیین عزداری مرسوم در شهر بخشایش است که هر ساله در روز عاشورا و اربعین برگزار می شود.مراسم عاشورا از ساعت ده الی دو بعدازظهر در چند مرحله انجام می شود. این مراسم از بزرگترین و پرشورترین شبیه خوانی های شمال غرب کشور است که گروهی دویصت نفره تشکیل شده از موافق خوان‌ها و مخالف خوان‌ها آن را اجرا می کنند.

مراسم با ورود لشکریان عمر بن سعد به میدان آغاز می شود و در این بین فرماندهان شروع به رجز خوانی می کنند. در مرحله بعد لشکر امام حسین با پرچمداری حضرت اباالفضل پا به میدان می گذارند و لشکریان به دستور امام، شروع به برپایی خیمه می کنند. بعد از ورود امام و یارانش به میدان، شمر با دستور عبیدالله بین زیاد به لشکر عمربن سعد می پیوندد. در مرحله بعد شبیه خوان‌ها مراسم مربوط به امان نامه را اجاره می کنند و بعد نوبت به اتمام حجت امام حسین با یارانش می رسد. نماز صبح عاشورا اقامه می شود و بعد شروع جنگ .

در اولین قسمت شبیه خوانی بعد از شروع جنگ، مجلس علی اکبر با اجازه گرفتن از پدر برای آوردن آب اجرا می شود و تا شهادت ادامه دارد و بعد نوبت به مراسم شهادت حضرت قاسم است.

نقطه اوج مراسم مجلس حضرت اباالفضل است که به میدان می رود و رجز خوانی می کند تا لحظه ای که دستانش قطع و در کنار رود فرات به شهادت می رسد و مجلس آخر، مجلس به میدان رفتن امام حسین است که تا لحظه شهادتش ادامه دارد.

در پیشینه این مراسم آمده است، علت ایجاد شبیه خوانی از آن روست که جامعه دینی- سنتی از طریق آن تاریخ حماسه های دینی- مذهبی خود را روایت کند. شبیه خوانی در میدانی موسوم به میدان شبیه خوانی که بیرون از روستای بخشایش است برگزار می شود.

علم بندی نمادی برای پیروزی حق علیه باطل

آیین سنتی علم بندی به مناسبت روز سوم محرم در محلات مختلف شهر مراغه برگزار می شود. این مراسم از آیین های قدیمی و ویژه شهر مراغه در ماه محرم و در واقع یادبودی برای حضرت عباس است. در بین مناطق مختلف شهر مراغه علم بندی منطقه دروازه از شهرت بیشتری برخوردار است به طوری که تمام مناطق دیگر بعد از انجام مراسم خود به منطقه دروازه می آیند تا در مراسم علم بندی این منطقه شرکت کنند.

علم از لوله های بلندی با قطرهای مختلف تشکیل شده است که ارتفاع بعضی از آن ها حتی تا ۳۵ متر نیز می رسد. این مراسم از دوره صفویه اجرا می شود و در واقع برافراشتن علم به نوعی نماد سربلندی و پیروزی حق علیه باطل است.

مردم شهر به نشانه نذرهای خود پارچه های رنگی به علم می بندند به طوری که تمام طول علم از پارچه های رنگی پوشیده است.علم های کوچک تر به وسیله مردم و علم های بزرگتر به وسیله جرثقیل حمل می شود.

به گفته مردم محلی بیش از شش نسل است که این مراسم در بین مردم شهر مراغه انجام می شود، علم های ابتدایی این مراسم همانطور که هنوز هم در بسیاری از روستاها رایج است از چوب خشک صنوبر بوده است.

الله الله حسینا و اینا ( خدایا خدایا حسین کجاست)

این مراسم یکی از رسم های منحصر به فرد در شهر مراغه و بدون شک ایران است که در صبح روز عاشورا انجام می شود.در این مراسم دسته های عزاداری قبل از طلوع آفتاب در حالی که کفن یا لباس احرام بر تن دارند به حسینیه حاج غفار مراغه می رسند. بعد از اداء نماز صبحگاهی عاشورا در حالیکه صورت ها را گل و خاکستر مالیده اند با پای برهنه دو ردیف تشکیل می دهند.

سردسته هیات ابتدا با لعنت گفتن بر دشمنان امام حسین جماعت را آماده می کند، و کم کم دعای مخصوص را می خواند که دعایی است با این مضمون " الله، الله " حسینا واینا؟" یعنی خدایا، خدایا، حسین کجاست؟ مردم حرکتی شبیه به حرکت در صفا و مروه انجام می دهند و بر سر خود می کوبند، در فواصل معین دعا " اللهم لبیک یا حسین" را نیزمی خوانند. یعنی حسین ما برای بیعت آماده ایم.این مراسم با گردش در نقاط مختلف شهر تا حوالی ظهر ادامه می یابد.

مشعل گردانی

مراسم سنتی - مذهبی « پولکهpulka» یا مشعل گردانی، در آخرین روزهای دهه اول ماه محرم، در بخش هایی از جنوب استان آذربایجان شرقی برگزار می شود.

این مراسم در مناطقی چون روستاهای شهرستان عجب شیر (مانند شیشوان و هروان) شور و شوق خاصی دارد.

"پولکهpulka” نام نوعی توپ آتشین ساخته شده از پارچه است که آن را با سیمی می بندند، در نفت فرو می کنند و آتش می زنند.

در شب تاسوعا مشعل گردانی کودکان برقرار است که به مشعل گردانی کوچک شهرت دارد و روز عاشورا مشعل گردانی بزرگترها انجام می شود در حالی که مشعل ثابتی هم در میدان شهر نصب شده است.

مراسم عزاداری در تیمچه مظفری

در بین تمام مراسم و آیین های عاشورایی استان آذربایجان شرقیُ عزداری‌های بازار تبریز و تیمچه مظفری مفصل تر است.

با فرا رسیدن محرم پارچه های سیاه به نشانه عزاداری بر دیوارهای بازار و تیمچه نصب می شود با نزدیک شدن تاسوعا و عاشورای حسینی آماده سازی جهت انجام مراسم از جانب حجره داران و هیات‌های عزاداری سرعت می گیرد، اصناف تیمچه به نسبت حجره های خود درخواست میز و صندلی می کنند، "اوداباشی" آمار کلی را برآورد کرده و سفارش لازم را می دهد، 2 روز مانده به اجرای مراسم در 6 محرم صندلی ها و میزها به تیمچه منتقل می شود؛ نماینده دسته جات در اداره شهربانیجمع شده و قرعه کشی انجام می شود تا معلوم شود طی روزهای عزاداری (8ـ12 محرم ) هیات‌ها در چه روز و ساعتی باید به تیمچه وارد شده و مراسم را اجرا کنند. صبح 8 محرم هیات های عزاداری طبق قرعه کشی که قبلاً انجام شده از ساعات اولیه روز ( حدود 10 صبح ) پس از ورود به بازار و طی کردن مسیری از بخش های مختلف بنای سرپوشیده بازار، به نوبت از ضلع جنوبی تیمچه وارد شده و پس از اجرای مراسم از ضلع شمالی خارج می شوند.

در طول اجرای مراسم عزاداری ( 5 روز محرم ، 8ـ12 ) دختران و زنان وارد بازار تبریز و تیمچه­ی مظفریه نمی شوند ،همچنین در داخل بازار دسته جات مطلقاً از سنج و طبل و ... استفاده نمی کنند ، که به گفته محلی ها این دو نکته نشان دهنده اصالت و قدمت اجرای این آداب و رسوم است.

از میان هیات های متعدد تبریز تنها تعدادی از آنها که متعلق به محلات قدیمی و در هسته مرکزی شهر و به نوعی در بافت تاریخی آن قرار دارند در بازار و تیمچه مظفریه به عزاداری می پردازند.

با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از وبسایت برنا ، تاریخ انتشار 23 مهر 1394،کد مطلب 329900 www.bornanews.ir