شعارسال: مرکبات یکی از باصرفهترین میوهها برای تولیدکنندگان
آن است؛ زیرا تا آنجایی که شرایط آب وهوا اجازه میدهد غیرمرکبات چیز دیگری به
چشم نمیخورد. مرکبات امروزه در جهان جنبه صنعتی بسیار مهمی را دارند و منبع
پردرآمدی برای کشورهای تولیدکننده آن محسوب میشوند. امروزه تجارت جهانی طیف
گستردهای از کالاها و خدمات را دربرگرفته که در آن محصولات کشاورزی دارای مقبولیت
ویژهای است. مسعود لطیفیان، مدیرکل دفتر امور میوههای گرمسیری و نیمهگرمسیری،
با بیان اینکه بسیاری از کشورهای جهان بهدلیل بهرهمندی از شرایط اقلیمی مناسب، تولیدکننده
انواع محصولات کشاورزی بوده و از راه صدور آن با بهدست آوردن میلیاردها دلار
درآمد ارزی، بخشی از نیازهای وارداتی خود را تأمین میکنند، گفت: البته چند گونه
از مرکبات از نظر اقتصادی حائز اهمیت بیشتری هستند که عبارتند از: انواع پرتقال،
گریپفروت، نارنگی، لیمو و لایم که بهصورت میوه تازه، آب میوه، کنسانتره مورد
مصرف قرار میگیرند و از پوست و دانه آنها میتوان موادی ازجمله اتانول، روغن
بذر، روغن پوست، پکتین، اسانس، فیبر، مربا، ترشی، خوراک دام، لیمونین، نانوسلولز،
پوره و کنسانتره تهیه و تولید کرد که علاوهبر بهرهبرداری اقتصادی از این مواد میزان
اشتغالزایی در این صنعت را افزایش مییابد.
این محصول از ویژگیهای مهمی
برخوردارند از جمله:1- از تمام قسمتهای مرکبات شامل گل، پوست میوه و درون میوه
استفاده میشود. از گل مرکبات عطر و مربا (بهارنارنج) تهیه میشود. از پوست
پرتقال هم مربا تهیه میشود و هم از آن اسانس بهدست میآید. از پوست هر تن
مرکبات چهار تا پنج لیتر اسانس بهدست میآید (بسته به نوع میوه مقدار آن فرق میکند).
از بذر مرکبات روغن صنعتی استخراج میشود که در صنایع هواپیمایی از آن استفاده میشود.
میوه مرکبات بهصورت تازه مصرف میشود، آب میوه، کنسانتره و نکتار نیز از آن تهیه
میشود. 2- اشتغالزایی بالا. 3- ارزش اقتصادی و قابلیت بالا در جهت ارزآوری
مناسب برای کشور.
مدیرکل دفتر امور میوههای گرمسیری و نیمهگرمسیری افزود: پرورش
مرکبات در جنوب چین و هندوچین به ویژه جنوب ویتنام از 2400 سال پیش از میلاد مسیح
آغاز شده است. بنابر نشانههای تاریخی، عبریها از سده بیستم پیش از میلاد با
مرکبات آشنایی داشتهاند. از کنارههای جنوبی دریای مازندران بهعنوان دومین
کانون گسترش کشت مرکبات نام برده میشود. در جنگهای صلیبی مرکبات از کشورهای
کناره جنوبی دریای مدیترانه به اروپا برده شده است. ترنج با بادرنگ نخستین میوه
شناخته شده مرکبات در ایران است که براساس نوشتههای تیوفراستوس گیاهشناس یونانی
از 300 سال پیش از میلاد مسیح در منطقه شوش و شوشتر کاشته میشده است. نارنج، لیموترش
و لیموعمانی در حدود 1200 تا 1300 سال پیش و توسط اعراب به ایران آورده شده است.
درخت پرتقال به احتمال زیاد در قرن 16 میلادی توسط پرتغالیها از اروپا به ایران
آورده شده است و به این دلیل آن را پرتقال نامیدهاند. لطیفیان با اشاره به اینکه
از سال 1309 تاکنون بالغبر150 رقم پرتقال، نارنگی، لیموشیرین، گریپفروت، بادرنگ،
لیموترش و دورگههای آنها به کشور وارد شده، گفت: پس از انجام آزمایشهای مقدماتی
و مقایسه ارقام در ایستگاههای پژوهشی، رقمهای مناسب برای نقاط گوناگون انتخاب و
معرفی میشوند. رقمهای انتخاب شده در سهمنطقه مرکباتکاری کشور شامل نوار ساحلی
دریای خزر (گیلان، مازندران و گلستان)، نواحی مرکزی (فارس، کرمان، کرمانشاه، ایلام،
کهگیلویهوبویراحمد و یزد) و سواحل خلیجفارس و دریایعمان (خوزستان، بوشهر،
هرمزگان و سیستان و بلوچستان) کاشته شده است و انجام آزمایشهای مقدماتی و مقایسه
ارقام درحالحاضر بر روی تعدادی از ارقام که از سال 1379 به بعد وارد شده، ادامه
دارد.
وی ادامه داد: انتخاب پایه و پیوندک مناسب هر منطقه و عاری بودن از بیماریهای ویروسی، شبهویروسی و مایکوپلاسمایی در پرورش و تولید بهینه این محصول نقش بسیار مهمی را بازی میکند؛ زیرا وجود بیش از 30 بیماری ویروسی و 70 بیماری فیزیولوژیکی، قارچی، ژنتیکی در مرکبات که بهوسیله حشرات، پیوندک و وسایل مکانیکی آلوده منتقل و منتشر میشوند موجبات مرگ درختان و کاهش چشمگیر محصول را فراهم میسازند. مدیرکل دفتر امور میوههای گرمسیری و نیمهگرمسیری گفت: براساس آخرین آمار نامه سازمان خواربار جهانی (FAO) در سال 2016 کشور جمهوری اسلامی ایران از لحاظ میزان تولید مرکبات بعد از کشورهای چین، برزیل، هند، آمریکا، مکزیک و اسپانیا دارای رتبه هفتم و از لحاظ سطح زیرکشت رتبه هشتم را به خود اختصاص داده است. لطیفیان به وضعیت زیرکشت مرکبات در کشور اشاره کرد و گفت: کشت اقتصادی مرکبات در ایران از حدود300 سال پیش در شمال کشور آغاز شده و به جنوب کشور رفته است و با ورود نخستین واریتههای اصلاح شده در سال 1309 از کشورهای ترکیه، لبنان و ایتالیا تکثیر و ازدیاد مرکبات بهصورت پیوندی مرسوم وادامه یافته است. وی ادامه داد: سطح زیرکشت مرکبات کشور در سال 1396 بالغبر 298 هزار هکتار بوده است. استان مازندران با حدود 36 درصد سطح زیرکشت مرکبات بیشترین سطح را دارا بوده و استانهای فارس، جنوب کرمان، هرمزگان، گیلان و کرمان بهترتیب مقامهای دوم تا ششم را به خود اختصاص دادهاند و شش استان مذکور در مجموع 90 درصد از سطح زیرکشت مرکبات کشور را دارا هستند. مدیرکل دفتر امور میوههای گرمسیری و نیمهگرمسیری میزان تولید مرکبات کشور را حدود پنجهزار و 113 تن در سال 1396 دانست و اذعان داشت: بیشترین میزان تولید مرکبات با 44 درصد مربوط به استان مازندران است. استانهای فارس، جنوب کرمان، هرمزگان، گیلان و کرمان بهترتیب مقامهای دوم تا ششم را به خود اختصاص دادهاند. شش استان مذکور حدود 94 درصد تولید مرکبات کشور را دارا هستند.
لطیفیان با بیان اینکه ایران دارای سه کمربند کشت مرکبات، شامل نواحی ساحلی دریای خزر، نوار مرکزی و نوار جنوبی است، گفت: کمربند شمالی شامل استانهای مازندران، گیلان و گلستان است، قسمت عمده تولید مرکبات این نوار مربوط به استان مازندران است در این نوار، پرتقال و نارنگی کیفیت بهتری نسبت به سایر مرکبات دارد. کمربند مرکزی شامل استانهای فارس، کرمان، جنوب کرمان، کرمانشاه، ایلام، کهگیلویه و بویراحمد، طبس، خراسانجنوبی و خوزستان است. قسمت عمده تولید مرکبات این نوار مربوط به استانهای فارس و کرمان است. کشت و کار انواع مرکبات در این نوار مرسوم بوده و قسمت عمده لیموشیرین و گریپفروت در این نوار تولید میشود. وی ادامه داد: نوار ساحلی جنوب کشور در واقع حاشیه باریکی در ساحل خلیج فارس و دریای عمان است و شامل استانهای بوشهر هرمزگان و سیستان و بلوچستان است. در این نوار لایم و لیمو نسبت به پرتقال و نارنگی کیفیت بهتری دارند و قسمت عمده تولید مرکبات این نوار، در استان هرمزگان است. با توجه به شرایط اقلیمی اولویتبندی کشت مرکبات در این سه نوار بهشرح ذیل است.
اولویت اول: استانهای کرمان، فارس، مازندران و هرمزگان؛ اولویت دوم: استانهای خوزستان و گیلان؛ اولویت سوم: استانهای گلستان، سیستان و بلوچستان، بوشهر، کهگیلویه و بویراحمد، کرمانشاه، ایلام، خراسانجنوبی و لرستان است.
تجارت جهانی و صادرات میوه مرکبات
مدیرکل دفتر امور میوههای گرمسیری و نیمهگرمسیری افزود: در حال حاضر تولید مرکبات در 140 کشور دنیا با تولیدی معادل 140 میلیون تن انجام میگیرد. با وجود آنکه به لحاظ حجم تولید جهانی، مرکبات بعد از موز، سیب و انگور، رتبه چهارم تولید را داراست. بهدلیل افزایش تقاضا برای آب پرتقال در دهههای اخیر در سطح دنیا و بهویژه در کشورهای توسعهیافته، میوه مرکبات از دیدگاه تجارت جهانی، ارزشمندترین محصول باغی محسوب میشوند. همچنین جهت کاهش هزینه حملونقل، حدود نیمی از میوههای پرتقال تولیدی در سطح دنیا، به آبمیوه و سپس به کنسانتره تبدیل و بهصورت منجمد به کشورهای مقصد حمل میشوند. میزان تجارت جهانی مرکبات حدود 88/16 میلیون تن (11میلیونتن تازهخوری و حدود 5 میلیونتن کنسانتره و آب میوه) در چندین سال اخیر بوده است که نزدیک به70 درصد از این میزان به کشورهای اروپایی صادر شده است. کشور اسپانیا با میزان صادرات حدود 4/3 میلیون تن از انواع میوه تازه مرکبات به ارزش تقریبی 3/2 میلیارد دلار رتبه اول را داراست و کشور برزیل با صادرات نزدیک به یکمیلیون تن انواع آب میوه و کنسانتره دارای رتبه اول در صادرات محصول فرآوری شده است. کشورهای عمده صادرکننده مرکبات برای انواع مختلف محصول با استفاده از دادههای FAO بهشرح زیر است:
پرتقال: اسپانیا، آفریقایجنوبی، آمریکا، مصر، آرژانتین، مراکش، هلند، ترکیه، استرالیا، ایتالیا.
نارنگی: اسپانیا، چین، آفریقای جنوبی، هند، پاکستان، آمریکا، مکزیک.
لیمو و لمون: اسپانیا، آرژانتین، مکزیک، ترکیه، آمریکا، آفریقای جنوبی، هلند، برزیل، ایتالیا، یونان.
گریپفروت: آمریکا، آفریقایجنوبی، ترکیه، هلند، اسپانیا، آرژانتین، قبرس، باهاما.
لطیفیان با بیان اینکه مقصد عمده محصول صادراتی تولیدکنندگان مدیترانهای، کشورهای اتحادیه اروپاست و مقصد اصلی صادرات مرکبات آمریکا کشورهای ژاپن، کانادا و کشورهای آسیای جنوبشرقی است، ادامه داد: از میان کشورهای همسایه ایران، ترکیه در تولید پرتقال، رتبه یازدهم جهانی و در تولید نارنگی، رتبه سوم جهان را داراست. در بین کشورهای صادرکننده پرتقال، جزو 10 کشور محسوب میشود. کشور پاکستان در بین 10 کشور تولیدکننده پرتقال و نارنگی جهان قرار نگرفته؛ ولی در صادرات نارنگی در بین هفت کشور برتر قرار دارد. استان مازندران با تولید 4/2 میلیون تن و سطح زیرکشت بارور 110 هزار هکتار و راندمان تولید 2/22 تن در هکتار، از راندمان تولید بالاتر از متوسط جهانی (15 تن در هکتار) برخوردار است. مازندران با تولید 7/1 میلیون تن پرتقال، به تنهایی معادل کشور ترکیه تولید داشته و در بین کشورها در رتبه نهم قرار میگیرد.
وی درباره نقاط قوت و فرصتها موجود تصریح کرد: سابقه طولانی کشت مرکبات در کشور، بالا بودن سطح زیرکشت باغها، تولید بیش از پنجهزار تن مرکبات در سه نوار مرکباتخیز شمال، جنوب و مرکز کشور، موقعیت مرکبات از لحاظ تولید و سطح بارور در رده 10 کشور برتر تولیدکننده، وجود فناوریهای نوین در تولید نهال مرکبات، امکان افزایش ظرفیت صادرات و ارزآوری مناسب آن با توجه به تولید بالای گونههای مختلف مرکبات، وجود بازار پر پتانسیل داخلی و کشورهای همسایه، وجود پارهای از زیرساختهای مناسب نظیر تأمین نهادهها در باغهای مرکبات کشور، سرمایهگذاری مناسب انجام شده در زمینه این محصول، امکان واردات ژرم پلاسمهای ارقام تجاری و جدید زودرس و دیررس پرتقال و نارنگی با قدرت ماندگاری پس از برداشت بالا، تشکیل زنجیره تولید تا مصرف مرکبات با هدف کاهش قیمت تمام شده و حذف واسطهها از فرصتهای موجود در زمینه تولید مرکبات در کشور است.
وی ادامه داد: با توجه به تجربیات سنوات گذشته عموماً در ابتدای فصل عرضه پرتقال به بازار، تغییرات قیمت عمدهفروشی و خردهفروشی دارای پایداری نسبی و سیر صعودی ملایمی است. در این حالت پرتقال عرضه شده توسط سه کانال (تولیدکننده، واسطه و اتحادیه شرکتهای تعاونی) بدون فرآیند انبارداری در سردخانه بهطور مستقیم به بازار عرضه میشوند. بررسی نشان میدهد که در فاصله ماههای اواسط آبان تا اواسط دیماه که عرضه پرتقال بدون فرآیند انبارداری صورت میگیرد قیمت عمدهفروشی و خردهفروشی از پایداری نسبی برخوردار است. قابل ذکر است که بعضی از ارقام پرتقال در فصلهای بهمن و اسفند نیز برداشت و مستقیماً بدون فرآیند نگهداری در سردخانه به بازار عرضه میشوند؛ ولی چون مقدار آنها زیاد نیست تأثیر زیادی بر قیمت بازار ندارند. با توجه به اینکه در ماههای اسفند و اوایل فروردین با مصرف زیاد پرتقال مواجهیم ضرورت دارد تا امکان کاشت و تولید ارقام زودرس و دیررس باتوجه به شرایط اقلیمی مناطق مرکباتخیز با قابلیت نگهداری و ذخیرهسازی محصول تولیدی با خصوصیات انبار مانی بالا مورد توجه قرار گیرد تا امکان عرضه انواع پرتقال و نارنگی از اواسط شهریور تا خردادماه سال بعد فراهم شود. مدیرکل دفتر امور میوههای گرمسیری و نیمهگرمسیری با اشاره به برخی از برنامههای در دست پیگیری گفت: برخی از برنامههای در دست پیگیری عبارتند از: نوسازی و بازسازی باغهای غیراقتصادی و درجه 3؛ اصلاح باغهای درجه 2؛ استفاده از ارقام زودرس و دیررس برای برداشت در یک دامنه وسیع و عرضه بهموقع به بازار؛ اعمال ضوابط و مقررات در احداث نهالستانها و تولید نهال سالم و استاندارد؛ توسعه ظرفیتسازی مناسب و بهمیزان مورد نیاز انبارهای فنی و سردخانهها؛ ارتقای دانش فنی و مهارت کارشناسان و باغداران در استفاده از نهادهها و روشهای نوین باغداری؛ جلوگیری از توسعه بیماری و حفظ باغها با انجام تحقیقات کاربردی در تولید ارقام مقاوم یا متحمل به بیماری و سالمسازی ارقام داخلی.
سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار: 15دی1397 ، کدخبر: 60042: www.sabzineh.org