شعار سال: ساختار نظام تعرفه‌ای برق کشور به‌شدت به نفع پرمصرف‌ها دستکاری شده و در صورت ادامه این روند، در آینده نه‌چندان دور ورشکستگی صنعت برق امری محتمل خواهد بود. «دنیای اقتصاد» در گزارشی پیامدهای تخصیص یارانه به طیف‌های مختلف مصرف‌کنندگان برق در کشور را مورد بررسی قرار داده و در ادامه راهکارهای پرهیز از اختصاص تعرفه‌های غیرمنطقی و اصلاح تخصیص یارانه به بخش برق را مورد واکاوی قرار داده است.

تخصیص یارانه به بخش برق یکی از فرآیندهایی است که برخی تحلیلگران و صاحب‌نظران به آن خرده می‌گیرند. به اعتقاد ناظران این روند دستاوردی جز بدمصرف کردن جامعه مشترکان برق ندارد. جواد نوفرستی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه انرژی در تحلیل سیاست تخصیص یارانه انرژی به بخش برق می‌گوید: اگر بپذیریم هر کیلووات ساعت برق دارای ارزش اقتصادی است و لزوما این ارزش با هزینه تولید برق برابر نیست، براساس مطالعات کارشناسان، قیمت هر کیلووات ساعت برق در خوش‌بینانه‌ترین حالت با در نظر گرفتن قیمت سوخت واقعی، برابر با ۷۰۰ تومان خواهد بود. البته ارزش اقتصادی برق را می‌توان از نگاه دیگری مورد بررسی قرار داد. به‌طور مثال اگر در پیک مصرف بخواهیم در حجم بالا، کمبود برق خود را با واردات برق از سایر کشورها مرتفع کنیم، نرخ برق در این معاملات می‌تواند به‌عنوان مرجع ارزش واقعی هر کیلووات ساعت برق در نظر گرفته شود. اما معضل ما پیک مصرف در تابستان است. پیش‌بینی می‌شود تابستان سال آینده ۸ هزار مگاوات کمبود برق وجود داشته باشد. متولیان اگر اکنون برای اصلاح قیمت برق تصمیم جدی نگیرند، بحران بسیار بزرگی در انتظار ماست که فراتر از بحث نارضایتی مردم خواهد بود. با این صورت مساله، آیا هیچ اقدام و راهکار دیگری جز اعمال خاموشی‌ها در پیک و تغییر ساعات ادارات وجود ندارد که سیاست‌گذار آنها را نهادینه کند؟ در جلساتی که با حضور متولیان وزارت نیرو برگزار شد، این موضوع مطرح شد که نرخ صادرات و واردات برق را اگر ۶ سنت در نظر بگیریم، با دلار ۱۰ هزار تومانی این مبلغ ۶۰۰ تومان خواهد بود، بنابراین یارانه پنهان برق برابر کیلووات ساعتی حداقل ۵۰۰ تومان برآورد می‌شود. اگر اصلاح قیمت با سازوکارهای کارشناسی در صنعت برق در دستورکار سیاست‌گذاران قرار نگیرد، این صنعت به‌طور کلی ورشکست خواهد شد، زیرا با نرخ‌های امروز به هیچ‌عنوان توجیه اقتصادی ندارد. بنابراین می‌توان گفت حداقل ارزش اقتصادی یک کیلووات ساعت برای سال ۹۸ باید ۶۰۰ تا ۱۰۰۰ تومان در نظر گرفته شود. اما مصرف‌کننده برای هر کیلووات ساعت برق چقدر پرداخت می‌کند؟ در ایران در بخش‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی نرخ‌ها متفاوت است. در بخش خانگی، متوسط نرخی که برای هر کیلووات ساعت دریافت می‌شود ۶۱ تومان و در بخش صنعت ۷۰ تومان است. اما تاکید ویژه ما در بخش‌خانگی است. زیرا بخش‌خانگی بخش غیرمولد و غیرتورم‌زا است. یک محاسبه ساده به‌خوبی یارانه پنهان در بخش برق را نمایان می‌کند.

اما نکته دوم اینکه آیا همه مشترکان به‌طور یکسان از این یارانه پنهان استفاده می‌کنند؟ پاسخ به این سوال در صورتی مثبت است که تمام مشترکان به یک اندازه برق مصرف می‌کردند. درحالی‌که مطابق با جداول توانیر، حدود ۷۰ درصد از مشترکان در کشور از الگوی مصرف تبعیت می‌کنند. ساختار فعلی یارانه‌ها و تعرفه‌ها در حوزه برق، به‌نوعی صدقه دادن از جیب کم‌مصرف‌ها به پرمصرفان است. زیرا ما مشترکانی داریم که در ماه هزار کیلووات ساعت برق مصرف می‌کنند که به معنای تخصیص ۴۰۰ هزار تومان یارانه پنهان است. درحالی‌که مشترکی ۱۰۰ کیلووات ساعت برق مصرف دارد و ۳۵ هزار تومان یارانه پنهان دریافت می‌کند. این موضوع اوج بی‌عدالتی است. ساختار نظام تعرفه‌ای کشور به‌شدت به نفع پرمصرف‌ها شده است. به همین دلیل پله‌های پرمصرف را تشویق به مصرف بی‌رویه می‌کند. درحالی‌که الگوی جهانی پلکان‌های تعرفه برق که معروف به مدل ibt است، نهادینه شده‌اند.

منشأ یارانه‌های پنهان

مصطفی رجبی‌مشهدی، عضو هیات‌مدیره توانیر و معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی توانیر هم دیدگاه‌های خود را نسبت به موضوع یارانه پنهان به بخش برق این‌گونه مطرح می‌کند: مطابق با آمارها، ایران در پرداخت یارانه انرژی با ۴۵ میلیارد دلار در سال رتبه نخست در دنیا را به خود اختصاص داده است. ما اکنون سهم ۱۵ درصدی از کل تخصیص یارانه انرژی در جهان را ثبت کرده‌ایم که حدود ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی است. اما موضوعی که باید به آن اشاره کرد، بحث قانون هدفمندی یارانه‌هاست. قرار بود تا پایان برنامه پنجم، قیمت انرژی طی پنج سال واقعی شود. عواقب انجام نشدن این کار، منجر به بدمصرفی شده است و به هیچ‌عنوان بهینه‌سازی انرژی انجام نمی‌شود. یعنی دولت‌ها باز باید حمایت و منابعی را فراهم کنند تا مشترکان به بهینه‌سازی ترغیب شوند. به لحاظ شدت انرژی، ایران هشتمین کشور در دنیاست. یعنی ۵۰ درصد رشد شدت مصرف انرژی نسبت به سایر کشورها داشته‌ایم. درحالی‌که همه کشورها منابع‌شان را صرف می‌کنند تا کارآیی انرژی داشته باشند. در این شرایط، نخست باید درهایی را ببندیم که انرژی از طریق آنها پرت می‌شود و در کنار این اقدام ظرفیت انرژی‌های تجدیدپذیر را افزایش دهیم. داده‌ها نشان می‌دهد ایران در بخش ساختمان، بیشترین میزان هدررفت انرژی را در کل دنیا دارد. بنابراین وقتی یارانه انرژی می‌دهیم و قیمت انرژی ارزان است، باید منتظر این پیامد هم باشیم که در بخش بهینه‌سازی مصرف انرژی دغدغه‌ای نداشته باشیم. وزارت نیرو بعد از اینکه قانون هدفمندی یارانه‌ها اجرا نشد، به این نتیجه رسید که برای پرمصرف‌ها تعرفه‌ای را تدارک ببیند. این تعرفه‌گذاری در صورت حساب مناطق عادی و حدود ۷۰ درصد از مشترکان هیچ تغییری ایجاد نمی‌کند. در مناطق گرمسیر نیز حدود ۸۵ درصد مشترکان تغییری در تعرفه احساس نمی‌کنند. فقط ۳۰ درصد باقی‌مانده در مناطق عادی و ۱۵ درصد مناطق گرمسیر متناسب با افزایش مصرف، پرداخت‌هایش تغییر و افزایش می‌یابد. به هر حال ما یارانه انرژی زیاد می‌دهیم، قرار نبود مستقیم به این شکل پرداخت شود. اما متاسفانه این روند در ساختار اقتصادی برق نهادینه شده است. قرار بود قیمت حامل‌های انرژی متناسبا اصلاح و واقعی شود که این اتفاق هنوز هم رخ نداده است. به همین‌ دلیل ما یکی از ارزان‌ترین قیمت‌های برق در دنیا را داریم که حدود نیم سنت یورو بر کیلووات ساعت است.

کلیدهای اصلاح قیمت

این دو تحلیلگر بخش انرژی در ادامه به برخی راهکارها برای برون‌رفت از وضعیت ناموزون اقتصاد و قیمت غیرواقعی برق پرداختند. در این مورد رجبی گفت: اگر رفتار سایر کشورها را نگاه کنیم به این شکل است که قیمت برق براساس قیمت واقعی تمام شده خرید و فروش می‌شود. زیرا اگر دولت‌ها بخواهند یارانه بدهند، مستقیم به بخش موردنظر یارانه تخصیص می‌دهند. این موضوع منجر به بهینه‌سازی انرژی می‌شود. این شرایط مشابه در ایران نیز امسال مطرح شد که وزارت نیرو پذیرفت یک عددی را مستقیما به آموزش و پرورش کمک کند اما قیمت برق مانند سابق پرداخت شود. زمانی که برق برای مدارس رایگان شود، هیچ انگیزه‌ای برای کاهش مصرف وجود ندارد. دولت هر چقدر هم می‌خواهد یارانه بدهد باید به آن بخش به‌صورت مستقیم پرداخت کند، اما قیمت برق برای فروشنده و خریدار برق توسط بازار تعیین شود. اما غیر از بحث یارانه، اگر بحث تامین برق در اوج تابستان مطرح باشد، بحث اندازه‌گیری بسیار مهم است. یعنی سیستم‌های اندازه‌گیری هوشمندی وجود داشته باشد که به مشترکان اطلاع‌رسانی کند. یا اینکه بتوان تعرفه را در برخی روزها افزایش داد. خوشبختانه برای سال ۹۸ مجلس پیشنهادی داده است که با اولویت مشترکان پرمصرف، بتوان کنتورها را هوشمند کرد. در این میان کارت انرژی هم می‌تواند یک ابزار باشد. سازوکارش هم این خواهد بود که مشترکانی که مصرف انرژی کمتری از الگوی مصرف دارند می‌تواند مازاد برق خود را عرضه کنند. با این کار توزیع عادلانه یارانه انرژی نیز رخ خواهد داد.

نوفرستی نیز درمورد راهکارهای اصلاح نظام یارانه‌ای برق گفت: طرح اصلاح ساختار تعرفه برق یک اقدام کوتاه‌مدت و اثرگذار است. زیرا ۷۰ تا ۸۰ درصد از مشترکان به همین نرخ امروز برق را پرداخت می‌کنند. یعنی همچنان ما این پیام را به جامعه می‌دهیم که خیالشان راحت باشد افزایش تعرفه نخواهند داشت. این اقدام می‌تواند مسکن خوبی برای سال ۹۸ و سال‌های بعد هم باشد. اما کارت انرژی که ۵ سال پیش به‌عنوان راهکار به مجلس ارائه شد یکی از راهکارهایی است که معتقدم دیر یا زود چاره‌ای جز اجرای آن نداریم. اگر می‌خواهیم یارانه‌ای بدهیم، مستقیم به افراد پرداخت کنیم نه روی تعرفه که پیام اشتباهی به جامعه منتقل نشود که برق ارزان است. در بخش خانگی باید سرانه‌ای را برای برق مصرفی تعیین کنیم. شاخصی که برای یک خانواده ۴ نفره محاسبه کردیم که سهم هر نفر ۶۰ کیلووات ساعت است به نرخ آزاد ۶۰۰ تومان باشد یا ۴۰۰ تومان. ارزش واقعی هر کیلووات ساعت برق چقدر است. با فرض این معادله‌ها، یعنی هر خانوار ۱۵۰ هزار تومان اعتبار روی کارت انرژی دارد. با استفاده از این کارت، دولت آن سوبسیدی را که می‌خواست به تعرفه بدهد، با این شیوه به افراد داده است. در این روش ابزار صرفه‌جویی دست خود ماست و مشترک می‌داند هر چقدر صرفه‌جویی کند مستقیما در جیب خودش قرار دارد. در قبال آن نیز دولت وعده‌ای نمی‌دهد که اگر مصرف‌کنندگان صرفه‌جویی کنند، پاداش می‌دهد یا شغلی ایجاد می کند. در آن سو واحدهای صنعتی و مشترکان بخش کشاورزی نیز اگر بدانند در ماه سهمیه حامل‌های انرژی دارند، تعادلی در شیوه مصرف خود ایجاد خواهند کرد. این فرآیند می‌تواند شوک بلندمدتی در قیمت برق به وجود آورد.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه دنیای اقتصاد تاریخ انتشار 14بهمن 97، کدخبر: 3493056، www.donya-e-eqtesad.com