شعار سال: اصولاً بزرگی سیل‌ها و تکرار آن‌ها در طول زمان تابع شدت بارندگی، نفوذپذیری زمین و وضع توپوگرافی منطقه است. البته امروزه به دلیل دخالت‌های بی‌رویه در بسیاری نقاط که قبلاً سیل نمی‌آمده، طغیان‌های بزرگی مشاهده می‌شود. فعالیت بشر به چند صورت احتمال وقوع سیل را افزایش می‌دهد؛ از آن جمله می‌توان به ساختمان‌سازی در دشت سیلابی رود که مستلزم اشغال بخش‌هایی از آن است و باعث کاهش ظرفیت طبیعی رود می‌شود، اشاره کرد. به این ترتیب محدوده‌ای از دشت سیلابی که در زمان طغیان زیر آب می‌رود، گسترده‌تر می‌شود. شهرسازی‌ها و حذف گیاهان باعث کاهش مقدار آب نفوذی و افزایش آب سطحی می‌شود. حجم زیاد آب از یک طرف بر بزرگی طغیان می‌افزاید و از طرفی با افزایش فرسایش، رسوباتی به وجود می‌آورد که با برجای گذاشتن آن‌ها ظرفیت بستر اصلی رود کاهش می‌یابد. موارد پیش معمولاً تأثیر تدریجی دارند، ولی سیل‌های ناگهانی و فاجعه‌آمیز اغلب بر اثر تخریب سدها و بندها ایجاد می‌شوند.

چراسیل می‌آید؟

گفته می‌شود از زمان‌های ماقبل تاریخ، مردم به‌جهت دسترسی به سیستم حمل و نقل ارزان و راحت و همچنین داشتن دسترسی به منابع غذایی و تجارت، در کنار دریاها و رودخانه‌ها مسکن می‌گزیدند و چنانچه جمعیت انسانی در کنار منابع طبیعی آبی متمرکز نبود، هیچ نگرانی‌ای از بابت بروز سیل وجود نداشت. ولی به هر روی وجود خاک حاصلخیز کنار رودخانه‌ها همراه با جاری‌شدن سیلاب‌های متعدد و انواع رسوب‌گذاری‌های عادی همراه با آن است. سیلاب‌های برخاسته از دریا قدرت ایجاد طغیان‌ها یا در هم نوردیدن استحکامات ضد سیل مانند سیل شکن‌ها و همچنین صاف کردن تپه‌های شنی یا پر کردن نواحی گود زمین را داراست؛ بنابراین در زمین‌های ماورای این استحکامات ساحلی نیز امکان سیل‌گرفتگی و آسیب‌دیدگی متصور است. عواملی مانند طوفان‌های سهمگین و برق‌آسا، جزر و مد بلند، پدیده تسونامی یا ترکیب این‌ها، باعث ایجاد سیلاب‌های دریایی می‌شود. از آن‌جایی‌که اکثر مناطق شهری در کنار ساحل بنا شده‌اند، این تهدید جدی در تمام نقاط جهان وجود دارد. بسیاری از رودخانه‌ها که در مرزهای زمین‌های نسبتاً مسطح جاری هستند، دشت‌های سیلابی را تشکیل می‌دهند. در هنگام شدید بودن سیل، جمع شدن گل‌ولای روی زمین‌های زراعی باعث کاهش حاصلخیزی آن‌ها می‌شود. در فرهنگ‌های کشاورزی اولیه، ارتباط چرخه سالانه سیل و سال زراعی از اهمیت بالایی برخوردار بوده؛ به‌ویژه درباره مصریان باستان ساکن در مجاورت رود نیل و ساکنان بین‌النهرین در کنار رودخانه‌های دجله و فرات. سیل معمولاً زمانی به وقوع می‌پیوندد که یک سطح پست زمین از آب پر شده باشد. بدترین حالت‌های سیل رودخانه‌ای معمولاً در زمین‌های حاشیه‌ای یک رود جاری می‌شود؛ به عنوان نمونه می‌توان از سیل‌های کوئینزلند در ژانویه سال ۱۹۹۹ نام برد که در آن بخش جنوب شرق کوئینزلند به زیر آب رفت. سیل زمانی رخ می‌دهد که خاک و پوشش گیاهی یک منطقه توانایی جذب کامل آب را نداشته باشد. در این زمان حجم آب به صورت غیرقابل کنترلی از طریق کانال‌های رودخانه‌ای یا حفره‌های طبیعی یا مخازن آب دست‌ساز بشر، ریزش می‌کند. سیل‌های دوره‌ای به صورت طبیعی در بسیاری از رودخانه‌ها رخ داده و باعث به وجود آمدن مناطقی به‌نام دشت‌های سیلابی می‌شود. علت وقوع این سیلاب‌ها بارش باران‌های شدید و گاهی نیز توأم با ذوب برف است که باعث طغیان رودخانه و جاری‌شدن آب در زمین‌های حاشیه‌ای رود می‌شود. نام سیلابی که به یک‌باره و بدون هیچ فرصت قبلی ایجاد و جاری می‌شود، سیل آنی است. سیلاب‌های آنی معمولاً در اثر بارش بیش از حد در یک منطقه نسبتاً کوچک ایجاد می‌شوند. از سوی دیگر سیل نواحی ساحلی نیز بر اثر بادهای شدید سطح اقیانوس یا به‌واسطه امواج حاصله از زمین لرزه‌های کف دریا به وجود می‌آید. البته شمار عوامل ایجاد سیل زیاد است. باران‌های موسمی در کشورهای استوایی مانند بنگلادش، توانایی ایجاد سیل‌هایی خانمان‌برانداز را دارند. طوفان‌ دریایی موسوم به هاریکان نیز دارای خصوصیاتی است که در کل توان ایجاد سیل‌های مخرب را دارد. سیل دریایی که ارتفاع آن به هشت متر نیز می‌رسد، در اثر حرکت هاریکان دریایی به سمت ساحل به وجود می‌آید. مرکز هاریکان از فشاری بسیار پایین برخورد بوده و بنابراین در موقع طوفان، سطح دریا چندین متر به بالا کشیده می‌شود. این نوع از سیل‌های ساحلی به‌طور مکرر در بنگلادش رخ می‌دهد.

سر منشأ سیل‌های ساحلی در اروپا طوفان‌های سهمگین اطلس هستند که باعث وارد شدن فشار به آب و راندن آن به سمت ساحل می‌گردند. خصوصاً اگر این فرآیند با جزر و مد شدید همراه شود، مخرب‌ خواهد بود. سیل‌های آنی ناشی از ذوب برف کوه‌ها، تحت شرایطی نادر و با امتزاج با امواج گرم، به عاملی مخرب تبدیل و باعث از بین رفتن جان و مال مردم می‌شوند. زمین لرزه‌های کف دریا، فعالیت جزایر آتش‌فشانی که به‌شکل‌گیری مواد مذاب می‌انجامند و ریزش خاک کف دریا بر طبقات قاره‌ای تماماً آبستن موج‌های جزر و مدی به‌نام سونامی هستند که باعث تخریب مناطق ساحلی می‌شوند. سیل‌ها از متداول‌ترین فجایع طبیعی در سراسر جهان به‌حساب می‌آیند. از این روی، برای جبران خسارات، بیمه کردن اموال و کشاورزی در مقابل نابودی ناشی از وقوع سیل امری بسیار ضروری است، زیرا بروز سیل امری نسبتاً قابل پیش‌بینی محسوب می‌شود.

آیا می‌شود سیل را پیش‌بینی کرد؟

در این خصوص، هدف از پیش‌بینی سیل، درحقیقت، برآورد دبی جریان و سطح سیلابی است که در یک دوره بازگشت مشخص (مثلاً در یک دوره ۲۵، ۵۰ یا ۱۰۰ ساله) احتمال وقوع آن وجود دارد. نتایج این پیش‌بینی که سیلاب طراحی نام دارد، به عنوان مبنایی برای انتخاب روش‌های مقابله با سیل مورد استفاده قرار می‌گیرد. سیلاب طراحی معمولاً بر مبنای هزینه لازم برای کنترل آن و میزان ریسک و خطری که تخریب سیستم کنترل سیلاب پیشنهادی برای جان انسان‌ها دارد، انتخاب می‌شود. در مواردی که گسیختگی سازه آبی منجر به از دست رفتن جان انسان‌ها و اموال زیادی بشود، طراحی بر مبنای سیلاب‌ها با احتمال رخداد کم‌تر و دوره بازگشت طولانی‌تر، مثلاً سیلاب یک‌هزار ساله و حتی بیش‌تر انجام می‌شود. سطح گسترش و ارتفاع این سیلاب‌ها بیش از سیلاب‌هایی است که از احتمال رخداد بیش‌تری برخوردارند. پیش‌بینی سیلاب طراحی به دو صورت تحلیلی و زمین‌شناسی انجام می‌شود که اغلب مکمل یکدیگرند. عواملی که برای پیش‌بینی تحلیلی سیلاب مورد توجه قرار می‌گیرند شامل موارد زیر است:

الف- بررسی توپوگرافی بخشی از حوضه آبریز که جریان آب را به منطقه مورد مطالعه تأمین می‌کند.

ب- تعیین نوع پوشش سطح زمین (سنگ، خاک و گیاهان) جهت تخمین نسبت آب جاری شده به آب نفوذی و تبخیرشده.

ج- تعیین بزرگ‌ترین رگبار و بارندگی محتمل با توجه به داده‌های موجود.

د- توجه به فصل، زیرا شرایطی مثل اشباع بودن زمین از آب یا پوشیده بودن سطح آن از برف تأثیر مستقیمی بر جریان سطحی آب دارد.

ه- تعیین ظرفیت ذخیره بستر اصلی رود و دشت سیلابی اطراف آن.

و- تغییرات احتمالی در ظرفیت ذخیره بخش‌های پایین رود نیز در آینده مورد توجه قرار می‌گیرد.

امکان محاسبه حداکثر احتمال سیل

به صورت کلی محاسبه حداکثر سیل محتمل محتاج برآورد پتانسیل بارش و مقدار و نحوه توزیع بارش در داخل حوضه آبریز است. مقدار آبدهی یا سطح آب رودخانه بر حسب زمان، معمولاً توسط منحنی‌های خاصی به نام «هیدروگراف» نشان داده می‌شود. به این منظور اغلب از هیدروگراف واحد استفاده می‌شود. مقدار آبدهی رود در یک مدت زمان مشخص از روی هیدروگراف قابل محاسبه است. برای پیش‌بینی سیل معمولاً مقادیر محاسبه شده برای جریان به تراز (ارتفاع) آب تبدیل می‌شود. مبنای پیش‌بینی‌های زمین‌شناسی شامل تعیین مرزهای دشت سیلابی توسط تصاویر فضایی و عکس‌های هوایی، جهت تعیین پراکندگی آبرفت‌ها و خاک‌های جدید (کواترنر) در دره و شناسایی اشکالی که به وقوع سیل مربوط می‌شوند (ازجمله پادگانه‌ها، گودال‌ها و مانند آن) است. این بررسی‌ها زمان دقیق وقوع یک سیل در گذشته را مشخص نمی‌سازد، بلکه ضمن تأثیر وقوع آن در زمان‌های جدید زمین‌شناسی احتمال رخداد مجدد آن را گوشزد می‌کند. نتایج بررسی‌های زمین‌شناسی مخصوصاً در جاهایی که رکود طولانی از وضعیت آب و هوایی وجود ندارد، می‌تواند از روش تحلیلی دقیق‌تر باشد.

نقش پوشش گیاهی در جلوگیری از بروز سیلاب‌ها

در هنگام باران‌های سنگینی که باعث بروز سیلاب‌ها می‌شوند، ذرات آب با شاخ و برگ درختان جنگل برخورد می‌کنند و تا حد زیادی از سرعت آن‌ها کاسته می‌شود. همچنین خاک جنگل هم پوشیده از شاخ و برگ گیاهان و درختان است که باعث جذب آب می‌شود و جویبارهایی با آب زلال را به وجود می‌آورد. اطلاع از چگونگی جریان، حجم، شدت، مدت، مکان و بالاخره زمان وقوع سیل‌ها اهمیت ویژه‌ای در طراحی و نگهداری سازه‌های مهندسی، مخصوصاً تأسیسات آبی و همچنین پیش‌بینی خطرات و زیان‌های احتمالی ناشی از سیل دارد. به دلیل شرایط آب و هوایی کشورمان، سیلاب‌ها چه از نوع بهاره و ناشی از ذوب برف باشند و چه از نوع ناگهانی ناشی از رگبار، بخش عمده‌ای از جریان سطحی اغلب رودهای حوضه مرکزی را تشکیل می‌دهد.

جبران خسارات مالی با بیمه کشاورزی و منابع طبیعی

سازکار بیمه کشاورزی و منابع طبیعی بیش از سه دهه در ایران قدمت دارد و ریسک‌های متنوعی را در زیربخش‌های زراعت، دامپروری، باغبانی و منابع طبیعی زیر پوشش حمایتی خود دارد. تقریباً می‌شود گفت تمامی محصولات و فعالیت‌های تحت پوشش حمایتی بیمه کشاورزی در ایران زیر پوشش خطر سیل قرار دارند. اما در حقیقت مدیریت ریسک‌های فنی که در رخداد یا تشدید آثار ناشی از این بلیه طبیعی موثر هستند، به عهده دستگاه‌های مسئول ذی‌ربط، بامشارکت عموم مردم است. اکنون این یک فرصت است که عموم مردم و به ویژه بهره‌برداران بخش ارزشمند کشاورزی کشور می‌توانند به شعب بانک کشاورزی یا شرکت‌های خدمات بیمه کشاورزی در سراسر کشور مراجعه و از خدمات نوین این بیمه که طیف گسترده‌ای از ریسک‌ها ازجمله سیل را زیر پوشش دارد، آگاهی یافته و فعالیت خود را زیر پوشش حمایتی این بیمه که متعلق به همه مردم ایران است، قراردهند. شایسته است همراه و همزمان با رویکرد کشاورزان ایرانی به بیمه نمودن فعالیت خود، دولت نیز آن‌چنان که در قانون برنامه ششم توسعه و بودجه سالانه نیز آمده است، اعتبارات مورد نظر را که از جنس حق بیمه سهم دولت است، به‌هنگام و کافی تأمین کند. در پایان این رابه خاطر داشته باشیم که با پوشش گیاهی آگاهانه و اقدامات بیولوژیک می‌توان تاحد بسیار زیادی خطر سیل را کنترل کرد و ایرانی در آرامش از این خطر بنیان‌کن فراهم آورد. می‌توان ادعا کرد که با مدیریت اصولی منابع طبیعی کشور می‌توان از شدت خسارات سیل تا حد بسیار زیادی کاست.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه سبزینه تاریخ انتشار -------، کد خبر: 64857، www.sabzineh.org