شعار سال: بارش‌های بهار امسال چقدر از کسری 130 میلیارد مترمکعبی آبخوان‌های کشور را جبران کرد و اکنون وضعیت چگونه است؟ این سؤالی است که دبیر اجرایی طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی به آن پاسخ می‌دهد. عبدالله فاضلی در گفت‌وگو با «ایران» ابعاد این موضوع را بررسی می‌کند و می‌گوید: «سالانه 42 میلیارد مترمکعب از سفره‌های آب زیرزمینی برداشت می‌شود که این رقم باید به 28 میلیارد مترمکعب برسد. بارش‌های بهار امسال در تحقق این هدف سهم داشت.» اما این سهم چقدر بود؟

چه میزان از بارش‌های بهار امسال به سفره‌های آب زیرزمینی نفوذ کرده است؟

میزان نفوذ آب به سفره‌های آب زیرزمینی به پارامترهای مختلفی بستگی دارد؛ از جمله جنس زمین، شدت و مدت بارش، دما، نفوذپذیری زمین. لذا برای پاسخ به این سؤال بهترین روش این است که میزان آب چاه‌های پیزومتریک که در سطح دشت‌ها ایجاد شده، اندازه گیری و شرایط هیدروگراف‌ها نیز با مدت مشابه سال قبل مقایسه شود. در نهایت واکنش پذیری سفره آب زیرزمینی بررسی و سپس در مورد میزان تأثیر بارش‌ها بر آبخوان دشت‌ها اظهارنظر شود. اقدامات مختلفی که در مطالعات بیلان آب دشت‌های کشورانجام گرفته، نشان می‌دهد که اثرات نفوذ آب در آبخوان‌ها از یک روز تا چند ماه خود را نشان می‌دهد اما در برخی آبخوان‌ها این مدت زمان یک و حتی بیش از یک سال طول می‌کشد. در این باره یکی از موارد مؤثر ضخامت و جنس لایه غیراشباع یا خشک بالای سطح آب زیرزمینی است. به این ترتیب که هر چه این ضخامت بیشتر باشد، زمان رسیدن آب حاصل از بارش به سفره‌های آب زیرزمینی بیشتر خواهد شد.

با احتساب اینکه برخی از دشت‌ها حتی روزانه واکنش نشان می‌دهند، آیا این تغییرات را تاکنون ملاحظه کرده‌اید؟

الان در حال رصد دشت‌ها هستیم و این کار هفته به هفته انجام می‌شود. این روند تا مهرماه ادامه خواهد داشت و به تدریج هیدروگراف سالانه را ترسیم می‌کنیم. آن زمان آمار شفاف تر خواهد بود. در حال حاضر نمی‌توان عدد دقیقی را اعلام کرد. این نکته را هم فراموش نکنیم که بارش‌های فروردین ماه خوب بود اما در ایستگاهی که نشان می‌دهد در 10 روز 500 میلیمتر بارش اتفاق افتاده، قطعاً حجم روان‌آب جاری شده زیاد بوده است. شدت بارش در یک مدت کم اجازه جذب و نفوذ قابل توجهی را نمی‌دهد و در نتیجه این بارش بیشتر از آنکه نفوذ داشته باشد، تبدیل به رواناب و سیلاب می‌شود.

چرا پروژه‌های آبخیزداری و تغذیه مصنوعی را جدی تر دنبال نکردیم تا آب بیشتری از این طریق جذب سفره‌های زیرزمینی شود؟

هرچه طرح‌های تغذیه مصنوعی بیشتری در سطح دشت‌هایی که امکان تغذیه و شرایط آن وجود دارد، اجرا شود، می‌توانیم در زمان ایجاد روان‌آب تأخیر ایجاد کنیم و نفوذ را افزایش دهیم، اما از آنجایی که اجرای این پروژه‌ها به شرایط فنی لازم و میزان تأمین مالی بستگی دارد و در سال‌های گذشته مطابق با مبالغ درخواستی تأمین مالی انجام نشد، این طرح‌ها نیز به اتمام نرسید. به عبارت دیگر اجرای طرح‌ها متناسب با منابع پیش رفته است. برخی از آنها که تمام شده‌اند، عملکرد نیز داشته‌اند، اما تعدادی طرح نیز در حال احداث هستند. در واقع بخشی از بارش‌ها که می‌توانستیم از طریق طرح‌های تغذیه مصنوعی جذب کنیم و نشده است، به این موضوع مربوط می‌شود.

ضمن آنکه اجرای طرح‌های تغذیه مصنوعی شرایطی دارد. تغذیه مصنوعی در دشت‌هایی کارا بوده که آب در آنها جریان داشته و ورودی داشته‌اند و تأسیسات مربوطه نیز قابلیت نفوذپذیری خود را حفظ کرده باشند. در خیلی از دشت‌ها روان آب دائمی و خروجی از دشت نداریم و نمی‌توانیم در جایی که شرایط هیدرولوژیکی برقرار نیست تغذیه مصنوعی داشته باشیم. پیش بینی ما این است که در سیلاب‌های بهاری از طریق تغذیه مصنوعی جذب هم اتفاق افتاده است اما در مجموع این عدد خیلی بزرگ نیست. به طور کلی اگر همه طرح‌های آبخوان داری وزارت جهاد هم اجرا شوند، از طریق طرح‌های تغذیه مصنوعی و آبخوانداری بیشتر از 5 درصد نمی‌توانیم انتظار اثر بخشی در تعادل بخشی آبخوان‌ها و جبران کسری مخزن میانگین دشت‌ها را داشته باشیم.

پراکندگی بارش‌های بهاری برای جذب آب به آبخوان‌ها مناسب بود؟

عمده بارش‌های قابل توجه در مکان هایی رخ داد که در آنها آبخوان‌های بحرانی نداشتیم. بیشتر در ارتفاعات غرب، جنوب غرب و شمال خوزستان و یا در استان گلستان که دارای جریان رودخانه‌ها و آب‌های سطحی است اتفاق افتاده است. البته در مناطق مرکزی هم وضعیت بارش‌ها نسبت به سال قبل خوب بود اما عمده بارش‌ها درغرب و جنوب غرب کشور رقم خورد که دشت‌های وسیع برای بهره مندی از سیلاب‌ها نداریم و توزیع بارش‌ها متناسب با آبخوان‌های با تنش بالا نبوده است.

به نظرتان با این بارش‌ها دشتی از حالت ممنوعه خارج شد؟

با بارش‌های بهاری که شدت و قدرت بالایی داشتند، حتی کسری و برداشت آب‌های زیرزمینی سال گذشته هم جبران نشد. سال گذشته، سال بسیارخشک و در 50 ساله گذشته بی‌سابقه بود. بدهی ما به سفره‌های آب زیرزمینی هم 40 تا 50 سال است. ما از آب زیرزمینی بیش از حد بهره برداری و کسری مخزن قابل توجهی در طول 50 سال اخیر ایجاد کرده ایم. مثلاً در استانی مانند فارس که دشت‌های ممنوعه زیادی دارد و سیلابی چندساعته در آن‌ها اتفاق افتاد، بیشتر از آنکه نفوذ رخ دهد، تخریب پیش آمد. چون سیل قدرت دارد و مانند جریان آب آرام و صاف نیست که نفوذ و سفره آب زیرزمینی را متعادل کند. بنابراین اصلاً متصور نیست که دشتی با یک بارش شدید از حالت ممنوعه خارج شود. ممنوعه کردن یک دشت با رصد چند ساله و افت مستمر سطح آب‌های زیرزمینی رقم می‌خورد. بنابراین برای آزاد کردن آن هم باید چند سال صعود مستمر سطح آب‌های زیرزمینی را داشته باشیم. یعنی سطح آب در آبخوان‌ها شروع به افزایش داشته باشد. طوری که بتواند افت سال‌های قبل را جبران و آبخوان متعادل گردد. اگر این اتفاق بیفتد پیشنهاد آزاد شدن دشت داده خواهد شد؛ اما با یک سال بارش معمولاً این اتفاق ممکن نیست.

چند سالی است که از احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی صحبت می‌شود. چقدر از اهداف این طرح محقق شده است؟

احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی، یک نسخه عملیاتی برای پایداری منابع آب زیرزمینی و در عین حال یک طرح میان بخشی است و همه قوای سه گانه باید با همکاری یکدیگر طرح را پیش ببرند. به همین خاطر وزارت نیرو به تنهایی نمی‌تواند در اجرای طرح موفق باشد. شورای عالی آب در کنار این طرح و مرتبط با آن، وظایف و تکالیف دستگاه‌ها و وزارتخانه‌های مسئول را تعیین کرده و مشخص است هر دستگاه چه وظایفی دارد. برای مثال سازمان برنامه و بودجه باید منابع اعتباری متناسب با نیاز پروژه‌های طرح را تصویب کند و وزارت جهاد کشاورزی الگوی کشت متناسب با ظرفیت آبی هر دشت را تعیین کند.

تعدیل پروانه‌ها باید متناسب با آب قابل برنامه‌ریزی و سهمیه برداشت در هر دشت صورت گیرد، همکاری سایر بخش‌ها در کنار مصرف کنندگان لازم است.

البته در مجموع موفقیت این طرح قابل تحسین است. اقداماتی که وزارت نیرو با هماهنگی سایر دستگاه‌ها به ویژه قوه قضائیه و وزارت کشور انجام داده، گام مثبتی در این مسیر بوده است. از جمله برگزاری جلسات شورای حفاظت منابع آب شهرستان‌ها به ریاست استانداران محترم، ایجاد انسجام مردمی و سوق دادن افکارعمومی به سمت مدیریت مصرف و اعمال حاکمیت در اجرای ماده 4 قانون توزیع عادلانه آب در ممنوعیت توسعه بهره برداری از منابع آب زیرزمینی در حدود 400 محدوده مطالعاتی کشور و تهیه برنامه عملیاتی احیای دشت برای حدود 500 محدوده مطالعاتی از جمله اقدامات موفق طرح بوده است.

با اقداماتی که بر اساس این طرح صورت گرفته، چه میزان از برداشت منابع آب زیرزمینی کاسته شده است؟

در نتیجه اجرای این طرح، میزان جلوگیری از برداشت آب‌های زیرزمینی حدود 2.5 میلیارد متر مکعب در سال برآورد می‌شود که برای حفظ این دستاورد و ادامه آن بایستی همکاری‌های بین بخشی در آموزش بهره برداران و فرهنگ سازی توسعه تکنولوژی‌های منتج به کاهش مصرف آب در مزارع تقویت شود.

آیا این موضوع خودش را در هیدروگراف سفره‌های آب زیرزمینی نشان داده است؟

در بعضی از دشت‌ها نمایان شده است و در بسیاری از آنها خیر.

چقدر از برنامه تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی عقب هستیم؟

در طول برنامه ششم باید 11 میلیارد متر مکعب از برداشت سفره‌های آب زیرزمینی را کم کنیم. اما اکنون نسبت به برنامه عقب هستیم و بعید است که محقق شود. در آن دشت‌هایی که چاه‌های مجاز کنتور ندارد، مصرف کننده با افزایش ساعات کارکرد، مصرف و برداشت آب خود از آبخوان‌ها را افزایش می‌دهد. موفقیت در اجرای طرح همگرایی و همکاری همه جانبه تمام قوا اعم از مجلس شورای اسلامی، قوه قضائیه و دولت را نیاز دارد. با توجه به وضعیت کنونی ظرفیت قابل استفاده منابع آب در بخش کشاورزی ، بخش زیادی از مشاغل بایستی از کشاورز به سایر بخش جابجا شود و یا انقلاب تکنولوژیکی در کشاورزی با تراکم کشت، کاهش تبخیر و افزایش عملکرد محصول از طریق ظرفیت قابل برداشت آب صورت پذیرد. آب زیرزمینی بایست قیمت‌گذاری شود و جرایم برداشت مازاد وغیرمجاز و مجازات‌های متخلفان نیاز به تشدید و اصلاح قوانین در این خصوص دارد حتی اگر چاه‌های غیرمجاز مسدود شود، برداشت بی رویه از چاه‌های مجاز باعث می‌شود که تراز آب بالا نیاید و نمی‌توانیم اثر آن را در هیدروگراف آبخوان مشاهده کنیم. لازمه اش این است که در هر دشتی تمام اقدامات پیش‌بینی شده در طرح تعادل‌بخشی هم‌زمان با هم انجام شود.

آیا برنامه ای برای تخریب سازه‌هایی که در بستر رودخانه‌ها احداث شده و مانع از جذب آب می‌شود، دارید؟

سیلاب هایی که بهار امسال مشاهده کردیم و در برخی از مناطق تخریب‌هایی را به بار آورد در برخی جاها نشان دهنده دخل و تصرف‌های غیرمجاز در رودخانه‌ها بود. ساخت و ساز در مسیل‌ها و رودخانه‌ها باعث شده که در برخی مناطق تجمع آب داشته باشیم اما نفوذ اتفاق نیفتد. این موضوع منجر به افزایش تبخیر می‌شود و یا اگر سیلابی رخ دهد، انرژی تخریبی سیل بالا خواهد رفت. این مسأله در بسیاری از بخش‌ها ناشی از ناهماهنگی بین دستگاه هاست. از این رو معتقدم، اگر مجری قانون آب، وزارت نیرو است، باید تمامی اقداماتی که در بستر و حریم رودخانه‌ها و منابع آب رقم می‌خورد و هر طرح مرتبط با منابع آب، با وزارت نیرو هماهنگ شود. به هر حال مستحدثاتی که باعث بسته شدن مسیل‌ها شود، اجازه نخواهد داد که آب اثر خود را بگذارد و نفوذ انجام شود. وزارت نیرو به دنبال اصلاحات است تا ضمن اثربخشی بارش‌ها از پیامدهای منفی سیل نیز جلوگیری شود. اکنون این مسأله در حال پیگیری است. امیدواریم اثرات تخریبی سیل بهاری در تصویب قوانین سختگیرانه مؤثر باشد و بتوانیم با تخلفات به‌صورت قانونی برخورد شدیدتری داشته باشیم و از خسارات و پیامدهای زیانبار ناشی از تخلفات که بر مردم تحمیل می‌شود پیشگیری کنیم.

رقمی می‌توان برای میزان نفوذ بارش‌های اخیر در دل سفره‌ها عنوان کرد؟

هیچ بارشی نیست که اثر نداشته باشد مگر بارش‌های کمتر از ١٥ میلیمتر که عمدتاً تبخیر می‌شوند.

طبیعتاً بخشی از بارش‌های بیش از ١٥ میلیمتر نفوذ می‌کند که بررسی‌ها و مطالعات بیلان کشور نشان می‌دهد میزان نفوذ ناشی از بارش در اکثر دشت‌های کشورمان بین ١٠ تا ٤٠ درصد است. نفوذ ناشی از بارش در سطح همان آبخوان به عنوان یکی از ورودی‌ها محسوب می‌شود؛ این به شرطی است که بارش‌ها از مقدار، شدت و مدت مناسب برخوردار و قابلیت نفوذ در زمین هم مطلوب باشد همچنین نوع بارش هم در میزان نفوذ موثر است.

این بارش‌ها توانسته است کمکی به تحقق طرح تعادل بخشی در سال جاری کند؟

لازم است یادآوری کنم که به هیچ وجه بدهی طولانی مدت ما به سفره‌های آب زیرزمینی با بارش‌های یک‌ساله جبران نمی‌شود. اگر بارش‌ها در تمام دشت‌های ایران به صورت متوازن و یکنواخت اتفاق می‌افتاد، می‌توانست منجر به جهش در برنامه شود اما بارش‌های امسال عمدتاً در مناطق کوهستانی و سفره‌های کارستی ریزش داشته که در آنجا دشت‌های مهمی نداشتیم و به‌رغم نفوذ زیاد بارش در مناطق مذکور،آب از طریق چشمه‌ها به رودخانه‌ها تخلیه شده است. مثلاً در حوضه کرخه و کارون، سرعت تخلیه چشمه‌ها به رودخانه‌ها در زمان بارش‌ها افزایش چشمگیری داشته است. اگر توازن بارش داشتیم نفوذ به رقم قابل قبولی می‌رسید و کسری متوسط سالانه مخازن را تا اندازه‌ای متعادل می‌کرد اما بارش در یک منطقه خاص بوده و اثر خود را در آنجا گذاشته و درمجموع کسری مخزن با توجه به حجم برداشتی که سالانه از منابع آب زیر زمینی دشت‌ها صورت می‌گیرد کماکان وجود دارد چون برداشت‌ها در بسیاری از دشت‌های کشور بیش از تغذیه هستند.

نسبت برداشت سالانه از سفره‌های آب زیرزمینی و بارش‌ها چقدر است؟

سالانه ٤٩ میلیارد متر مکعب از آبخوان‌ها برداشت می‌شود و 130 میلیارد مترمکعب کسری تجمعی در آبخوان‌های کشور داریم چون برداشت‌ها در اغلب دشت‌های کشور بیش از آب تجدیدپذیر است و به طور متوسط بیش از 80 درصد آب تجدیدپذیر سالانه از آبخوان‌ها برداشت می‌شود. یعنی بیش از آب تجدیدپذیر برداشت می‌کنیم و کسری مخزن به صورت مستمر در حال افزایش است.

به عنوان سؤال آخر، راه رهایی از وضعیتی که ترسیم کردید، چیست؟ آیا باید در نوع حکمرانی آب هم تغییری صورت گیرد؟

راه حل این است که مصرف را مدیریت کنیم و نباید با جو روانی حاصل از سال سیلابی و پر بارش از اهداف دور شویم. در سال هایی که سیل اتفاق می‌افتد نباید منابع آب زیرزمینی و خشکسالی‌ها را فراموش کنیم در مقایسه برداشت و تغذیه از آبخوان‌ها باید حداقل یک دوره ده ساله را در محاسبات منظور کنیم تا به عدد دقیق برسیم. با یک سال پربارش، تعادل در آبخوان‌ها رخ نمی‌دهد و مشکل ما نوع مصرف و مدیریت منابع است. برداشت از آبخوان‌ها را باید حتماً کاهش دهیم و با روند مصرف کنونی آب تجدیدپذیر نابودی آبخوان‌ها را تسریع می‌کنیم.

سالانه ٤٢ میلیارد متر مکعب از طریق چاه‌ها برداشت می‌شود و این میزان باید به ٢٨ میلیارد مترمکعب برسد تا شاهد تعادل و احیا در آبخوان‌ها باشیم. مدیریت مزرعه در کشور بسیار مهم است. در تک تک مزارع باید آموزش و ترویج برای الگوی کشت و کم آبیاری داده شود تا به کاهش ظرفیت برداشت دست پیدا کنیم. وزارتخانه‌های نیرو، جهاد کشاورزی و سازمان برنامه و بودجه و سایر دستگاه‌های مسئول باید با همدلی و وفاق و در چارچوب مصوبات شورای عالی آب در خصوص منابع آب زیرزمینی صادقانه با بهره برداران کار کنند تا بتوانیم پایداری سرزمین و حفظ منافع ملی را با حفظ وضعیت آبی در آبخوان‌ها و تثبیت افت سطح آب در آنها داشته باشیم.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت خبری ایران آنلاین ، تاریخ انتشار 16تیر 98، کد خبر: 484430، www.ion.ir