شعارسال:  آنچه در زلزله بم رخ داد اهمیت بررسی آثار باستانی در یک بستر لرزه‌خیز را نشان می‌دهد. اهمیت این بررسی با توجه به فرسودگی این بناها، مصالح به‌کاررفته‌ شده که اکثرا استحکام لازم را ندارند و نیز شرایط نامناسب فیزیکی که این بناها در طول عمر خود تجربه کرده‌اند؛ دوچندان می‌شود. با توجه به زلزله‌خیز بودن ایران، ضعف مصالح مصرفی، فرسودگی و آسیب‌دیدگی بناهای تاریخی در دوره‌های مختلف، این بناها در وضعیت نامناسبی از نظر ایمنی لرزه‌ای قرار دارند؛ بنابراین لازم است با نگرشی کلی و جامع با توجه به ارزش این مقوله یک «دستورالعمل» مشخص به‌عنوان مسیر راه تدوین شود.

نکته‌ مهم دیگر این است که اگر آثار تاریخی-فرهنگی به مثابه اوراق هویتی یک ملت در بهترین شکل ممکن حفظ شوند، نه‌تنها بهره‌برداری اقتصادی از آنها دور از دسترس نیست بلکه می‌تواند یکی از منابع مهم اقتصادی برای کشور محسوب شود. کار مقاوم‌سازی باید در یک بستر کلی که حاصل همفکری متخصصان در حوزه‌های مختلف است، بررسی شود. یک مهندس عمران قطعا باید در تعامل سازنده با مهندسان معمار، باستان‌شناس و... قرار بگیرد. آنچه امروز شاهد آن هستیم این است که به امر مرمت بیشتر توجه می‌شود، حال آنکه پایداری کلی سازه از حیطه صرفا کالبدی فراتر رفته و نگاهی جامع را که دربردارنده ابعاد مختلف که هر کدام مستلزم متخصصان همان حوزه است، می‌طلبد.

اکثر آثار در زمینه بررسی فنی آثار باستانی به مشخصات فنی – ساختمانی در مقیاس معماری پرداخته‌اند؛ درصورتی‌که این امر نیازمند محاسبات ویژه‌ای است که برای انتخاب روش و اجرای موثر مقاوم‌سازی الزامی است. همچنین با وجود اقدامات صاحب‌نظران این حوزه و با توجه به اینکه بعضا گزارش برخی از پروژه‌های انجام‌شده به‌صورت موردی وجود دارد، اما تلاشی برای تدوین آیین‌نامه تابه‌حال صورت نپذیرفته است. لزوم این دستورالعمل آنجا نمایان می‌شود که با توجه به اهمیت روزافزون بناهای تاریخی، باید امکان آن باشد که افرادی که دارای تجربه بسیار بالا در این زمینه نیستند با استفاده از این ضوابط بتوانند ملاکی برای انجام صحیح محاسبات داشته باشند. با یک دید کلی حتی باید گفت که این دستورالعمل باید معیاری را به‌دست دهد تا با توجه به آن، بناها ارزش‌گذاری شوند. به این دلیل که بودجه و امکانات در دسترس کفاف حفاظت از کلیه آثار را نمی‌دهد؛ بنابراین با تدوین ملاک‌هایی برای ارزش‌گذاری و اولویت‌بندی به بناهای تاریخی انجام اقدام مناسب باید در دستور کار قرار گیرد.

باید معیار مناسبی برای ارزیابی سازه‌ها و تشخیص آسیب‌ها وجود داشته باشد تا با استفاده از آنها بتوان پایش سلامت را در ارتباط با این بناها انجام داد. این کار با استفاده از دستگاه‌هایی که مشخصات دینامیکی سازه را به‌دست می‌دهند و نیز انواع مدل‌های نرم‌افزاری انجام می‌گیرد. دستورالعملی باید موجود باشد تا بتوان با استفاده از آن روش مناسب را به‌کار برد به‌دلیل آنکه هر کدام از این روش‌ها ممکن است در موردی مناسب و در مورد دیگر پاسخگو نباشند. با توجه به بزرگ‌ترین مشکل موجود در ابنیه تاریخی که همان وجود ترک در این سازه‌هاست، باید روش‌های مناسبی را برای تشخیص نوع و محل این ترک‌ها اتخاذ کرد. این روش‌ها باید برحسب محدوده‌ای که برای حصول جواب دقیق می‌توان از آنها استفاده کرد دسته‌بندی‌‌شده و در اختیار متخصصان برای انتخاب روش مناسب قرار داده شود. با توجه به اینکه سیستم سازه، رفتار مصالح و... در مورد بناهای تاریخی در جای‌جای دنیا با هم متفاوت است (به‌دلیل اینکه معماری آنها بیشتر بر مبنای مصالح بوم‌آورد بوده است) بنابراین نمی‌توان دستورالعمل کشور دیگری را برای این بناها به‌کار برد؛ بنابراین حتی نیاز به آزمایش‌هایی داریم که مبنای آن چیزی است که در بناهای این کشور وجود دارد.

حفاظت از آثار تاریخی مبحثی است که موفقیت در آن مستلزم همکاری بین رشته‌های مختلف است. باید توجه داشت که تعامل بین‌رشته‌ای در این زمینه، بهترین شیوه برای شناسایی و اجرای شیوه مناسب برای حفاظت از این آثار است. برنامه‌ریزی در این زمینه باید با توجه به این مورد صورت گیرد که در هر مقوله‌ای از متخصصان مربوطه برای ارائه نتایج مناسب دعوت به‌عمل آورده شود. به‌عنوان مثال در بحث مهم زلزله و بناهای تاریخی یک مهندس عمران با تخصص زلزله می‌تواند در ارائه طرح بهینه و موثر واقع شود.

همچنین به هنگام تصمیم‌گیری در مورد کارکرد بناها یک مهندس عمران می‌تواند سطح عملکرد سازه را با توجه به مشخصات سازه مشخص کند. در معماری باستانی ایران بخش عمده‌ای از توجه معطوف به تزئینات بنا بوده است که این خود موجب آن است که بسیاری از المان‌های موجود در این بناها نقش سازه‌ای نداشته باشند. به همین دلیل پیش از هر اقدامی باید به شناسایی و مطالعه درباره فرم این بناها پرداخته شود، اطلاعات لازم در مورد معماری بنا و حتی دوره‌ای که بنا در آن ساخته شده کسب شود تا بتوان تصمیم مناسب را برای انتخاب روش مناسب مقاوم‌سازی اتخاذ کرد. به‌عنوان مثال در عصر صفوی فلسفه بر این اصل استوار بوده که هرچه ساختمان سنگین‌تر باشد، مقاومت و پایداری بهتری خواهد داشت. مسلما با وجود خلاقیت در سازه‌های این عصر با به‌دست آوردن اطلاعاتی از این قبیل می‌توان روش موثرتری را برای تحمل سازه در برابر زلزله انتخاب کرد (مثلا سبک‌سازی ساختمان‌ها که در این عصر ساخته شده‌اند).

با توجه به کارهای انجام‌گرفته تاکنون و منابع در دسترس با اینکه راهکارهایی برای حفظ بناها به‌صورت متداول وجود دارد، اما جای خالی پرداختن به مبحث زلزله و بناهای تاریخی حس می‌شود. ازآنجاکه میراثی گرانبها در این کشور وجود دارد که باید از آن صیانت کرد و همچنین قرار گرفتن بسیاری از این آثار در محدوده‌هایی با خطرپذیری زیاد و نیز با توجه به اینکه مقوله بناهای تاریخی بسیار حساس‌تر و پیچیده‌تر از ساختمان‌های معمولی است، بنابراین باید با برنامه‌ریزی مشخص به تدوین آیین‌نامه مرتبط با مقاوم‌سازی و بهسازی لرزه‌ای بناهای تاریخی همت گماشت. این کار مستلزم گردهمایی افراد با تخصص گوناگون و مرتبط با این مقوله ازجمله معماری، باستان‌شناسی، عمران، متالورژی و... است. از نتایج این پروژه نیز می‌توان در بخش‌های دیگری از قبیل مقاوم‌سازی بافت فرسوده به‌دلیل شباهت‌های ساختاری در برخی قسمت‌ها که نتایج همخوانی دارد، استفاده کرد.

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه دنیای اقتصاد، تاریخ انتشار:11شهریور1398 ، کدخبر: 3566676: www.donya-e-eqtesad.com