*تنش آبی برای نیمی از مردم جهان

امروزه کمبود آب مشکلات زیادی را برای تامین آب شرب سالم، تولید کافی محصولات کشاورزی و روند عمومی زندگی انسان‌ها به‌وجود آورده است. به‌طوری که طبق آمارهای بین‌المللی، پیش‌بینی می‌شود تا سال 2025 میلادی، حداقل نیمی از مردم جهان با تنش آب و مشکلات ناشی از کم آبی مواجه شوند. این شرایط برای کشورهای واقع شده در نواحی خشک و نیمه‌خشک مانند ایران وخیم‌تر است. ایران نیز در مقایسه با متوسط جهانی، حدود یک سوم بارش سالانه و حدود سه برابر تبخیر دارد. همچنین توزیع بارش بسیار ناهمگون بوده و عمدتا ریزش‌ها در مناطق کوهستانی رخ می‌دهد و انطباق لازم بین دوره‌های بارندگی با دوره‌های تولید محصولات کشاورزی در دشت‌ها نیز وجود ندارد. از این رو، لازم است از طریق ابزارهای مختلف برای جلوگیری و تشدید بحران در منابع آب کشور اقدام شود. یکی از ابزارهایی که در دهه اخیر مورد توجه کشورهای جهان قرار گرفته است، تجارت آب مجازی است.

«آب» یک نهاده مهم و حیاتی در تولید محصولات کشاورزی و همچنین بسیاری از محصولات صنعتی و خدماتی است. هر واحد تولید این محصولات دربرگیرنده مصرف مقادیر معتنابهی آب بوده که از آن با عنوان آب مجازی یاد می‌شود. به عبارت دیگر، آب مجازی مقدار آبی است که یک فرآورده کشاورزی یا تولید صنعتی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان مصرف می‌کند. صفت مجازی در این تعریف به آن معنا است که بخش عمده آب مصرف‌شده طی فرآیند تولید، در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد و در حقیقت بخش بسیار ناچیزی از آب مصرفی در پایان به‌عنوان آب واقعی در ترکیب محصول باقی خواهد ماند.

در این راستا می‌توان با به کارگیری مفهوم آب مجازی و با توجه به نقش نهاده آب در تولید، اصلاحاتی در ترکیب فعالیت‌های مصرف‌کننده آب و نحوه تخصیص آب بین فعالیت‌ها و محصولات به‌وجود آورد که به کاهش اتلاف منابع آب و افزایش راندمان آب منجر شود. به این ترتیب مفهوم آب مجازی و به‌کارگیری اصول اقتصادی در تجارت آن می‌تواند سرآغاز روندی نو در شکل‌دهی سیاست‌های اقتصادی دولت برای تخصیص این منبع کمیاب و مدیریت شوک‌های کم‌آبی و خشکسالی در جهت استفاده پایدار از آب با توجه به ظرفیت کشور باشد. طبق نظریه‌های تجارت بین‌الملل دو طرف تجارت با به‌کارگیری اصل مزیت نسبی می‌توانند از تجارت منتفع شوند. در مورد نهاده آب نیز می‌توان از این اصل بهره جست. چنانچه ناحیه‌ای دارای مزیت نسبی منابع آبی است، می‌تواند به تولید محصولات آب‌بر بپردازد و با ناحیه دیگر که از این مزیت نسبی برخوردار نیست، مبادله انجام دهد. اما نکته قابل توجه این است که درخصوص تجارت آب مجازی دو دیدگاه کلی وجود دارد؛ در دیدگاه اول تجارت آب مجازی می‌تواند جایگزین مناسبی به جای انتقال بین‌حوضه‌ای آب در کشورها باشد. بر این اساس، می‌توان به جای سرمایه‌گذاری برای انتقال فیزیکی آب، آن را به‌صورت مجازی وارد یا صادر کرد که این روش ارزان‌تر از سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بزرگ مقیاس انتقال بین‌حوضه‌ای آب است. در تئوری تجارت آب مجازی، برای کاهش فشار بر منابع آب، به کشورهای کم‌آب توصیه شده که به جای تولید مواد غذایی از منابع آب داخلی، به واردات مواد غذایی مبادرت ورزیده و منابع آب داخلی را برای فعالیت‌های تجاری پرسود اختصاص دهند.

در واقع گزینه تجارت مجازی آب از طریق تبادل کالاهای کشاورزی، چه داخلی و چه خارجی، راهکاری است که می‌توان با استفاده از آن از بحران و کمبود آب در سطح ملی، منطقه‌ای و جهانی جلوگیری کرد و مانع پدید آمدن تبعات منفی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی شد. در دیدگاه دوم، خودکفایی نسبی و سرمایه‌گذاری برای امنیت غذایی بر تجارت آب مجازی اولویت داده شده است. دلایل ارائه دیدگاه دوم این است که تجارت آب مجازی وضعیت اقتصادی آتی کشاورزان را نادیده گرفته و وابستگی درآمدی کشاورزان را لحاظ نمی‌کند. از سوی دیگر، مشکلات به وجود آمده ناشی از بیکار شدن بخشی از جامعه، بیشتر از منافع حاصل از تجارت آب مجازی است. بنابراین، از الزامات استفاده از ابزار تجارت آب مجازی برای مدیریت منابع آب آن است که به هر دوی دیدگاه‌های مشاوره شده در بالا توجه شود. برای مثال، اگر براساس رویکرد اول قرار است برای یک محصول مشخص، واردات جایگزین تولید شود، حتما برای ایجاد اشتغال جایگزین یا پیشنهاد یک محصول جایگزین با مصرف آب پایین، برنامه‌ریزی شده باشد.

*7راهکار پیشنهادی

با توجه به موارد مطرح شده می‌توان گفت مفهوم آب مجازی به‌عنوان یک ابزار سودمند می‌تواند در مدیریت چالش‌های منابع آب مطرح باشد. در این خصوص نیز مرکز پژوهش‌های مجلس با بررسی تجارب و مطالعات صورت گرفته در ایران و جهان 7 راهکار برای بهبود تراز تجاری آب مجازی و کمک به مدیریت منابع آب با حفظ امنیت پیشنهاد کرده است. راهکارهایی که شرایط را برای ورود آب مجازی به معادلات آب، کشاورزی و امنیت غذایی فراهم می‌کند. این راهکارها عبارتند از:

1- بهینه‌سازی ترکیب فعالیت‌های اقتصادی در راستای حفظ منابع آب داخلی. با توجه به اینکه سبدکالاهای تجاری در هر بخش اقتصادی دارای ارزش افزوده و محتوای آب مجازی متفاوت هستند، این امکان وجود دارد که از طریق بهینه‌سازی ترکیب فعالیت‌ها، ضمن حفظ یا حتی افزایش ارزش افزوده حاصل از تجارت، اتکا به منابع آب داخلی را کاهش داد. در واقع این اقدام از طریق تغییر مبدأ و حجم تولیدکالاهای قابل تجارت، تغییر شرکای تجاری و تغییر زمان تجارت امکان‌پذیر است.

2- یکی از گزینه‌های اصلاح نظام منطقه‌ای تولید از طریق جایگزین کردن کشت محصولاتی که به آب کمتری نیاز دارند، با محصولاتی با نیاز آبی بالا به ویژه برای اصلاح ساختار کشاورزی در مناطق کم‌آب است. برای افزایش کارآیی مصرف آب، بهتر است محصولاتی با بهره‌وری آّب بیشتر به جای محصولات با بهره‌وری آب کمتر در مناطق مشخص کاشته شوند و به این ترتیب آب برای تولیدات دارای ارزش اقتصادی بالاتر و سایر مصارف داخلی ذخیره شود.

3- اصلاح ترکیب صادرات محصولات کشاورزی از طریق کاهش تولیدات صادرات محصولاتی که در تولید آنها نیاز به آب زیاد بوده و از طرف دیگر ارزش اقتصادی ناچیزی در بازارهای جهانی دارند و جایگزین کردن آنها از طریق واردات کالاهای مشابه.

4- اصلاح اسناد توسعه بخشی به ویژه در بخش صنعت به نحوی که صنایع در افق توسعه هر استان مد نظر قرار گیرند که ضمن انطباق با پتانسیل‌های استان و اصول مزیت نسبی، در تعیین اولویت‌بندی آنها به منابع آب در دسترس آن همچنین محتوای آب مجازی تولیدات نیز توجه شود تا از این طریق در بلندمدت تراز تجاری آب مجازی کشور در بخش صنعت بهبود پیدا کند.

5- اصلاح الگوی کشت محصولات کشاورزی مناطق مختلف کشور به این صورت که الگوهایی مد نظر قرار گیرند که کشت محصولات مختلف در منطقه مد نظر دارای مزیت نسبی باشد و مصرف آب مجازی در تولیدات محصولات در آنها کمتر باشد تا از این طریق تخصیص بهینه کشت با توجه به محدودیت‌های آب هر منطقه ایجاد شود.

6- با توجه به اینکه عملکرد محصولات کشاورزی یکی از عوامل اثرگذار در کاهش میزان آب مصرفی ویژه محصولات زراعی و باغی و در نتیجه کاهش صادرات حجم آب مجازی آنها است، بنابراین افزایش مقدار عملکرد در واحد سطح ضمن حفظ توان صادراتی محصولات از فشار موجود برآب می‌کاهد بنابراین استفاده از تکنولوژی‌های نوین کشاورزی و بذر اصلاح شده و زیستی می‌تواند در این زمینه راهگشا باشد.

7- اگرچه در مباحث تجارت محصولات کشاورزی بر بهینه‌سازی ترکیب صادرات و واردات برای کاهش صادرات و افزایش آب مجازی تاکید می‌شود، اما باید این نکته را مد نظر قرار داد که تکیه منحصر به فرد بر چنین امری سبب می‌شود که مجبور به کشت محصولات معدودی شد که آب مصرفی کمتری نیاز دارند که این مساله باعث کاهش اشتغال خواهد شد، بنابراین ضروری است ضمن پرداختن به الگوهای مبتنی بر کاهش محتوای آب مجازی به سیاست‌های مبتنی بر ایجاد اشتغال جایگزین مانند توسعه صنایع تبدیلی و سایر فعالیت‌های اشتغال‌زا در مناطق روستایی نیز پرداخت. با توجه به راهکارها و توصیه‌های بیان شده برای اینکه رویکرد آب مجازی بتواند وارد معادلات آب، کشاورزی و امنیت غذایی شود و به‌عنوان یک ابزار در مدیریت منابع آب اثرگذار باشد، باید چند اقدام به‌عنوان مسیر ورود این ابزار در برنامه‌ریزی‌های کشور مد نظر قرار داد. در این خصوص می‌توان با توجه به محتوای آب مجازی علاوه بر هدف کسب ارزش افزوده بالاتر در صادرات محصولات کشاورزی و صنعتی اشاره کرد. توجه به محتوای آب مجازی علاوه بر هدف پوشش خلأهای تولید و مصرف در واردات محصولات کشاروزی و صنعتی یکی دیگر از مواردی است که باید برای دستیابی به این هدف مورد توجه قرار گیرد. اما دیگر اقداماتی که باید مورد توجه قرار گیرد برنامه‌ریزی در کشت فراسرزمینی، کاهش ریسک در سیاست‌های حمایتی از کشاورزان و خودکفایی در پیشنهاد الگوهای کشت محصولات مناطق مختلف است. با توجه به موارد ذکر شده می‌توان گفت موضوع آب مجازی ماهیت چندوجهی دارد و نهادهای مختلفی در آن دخالت دارند. از طرفی در زمینه کاربرد این ابزار در کشور خلأ قانونی وجود دارد به همین دلیل پیشنهاد می‌شود ضوابط و الزامات قانونی برای استفاده از این ابزار مورد بررسی قرار گیرد. از سوی دیگر این الزامات قانونی و اجرای آن به گونه‌ای مورد توجه قرار گیرد که ماهیت فرادستگاهی داشته و برای تمام ذی‌نفعان و ذی‌مدخلان قابل اجرا و پیگیری باشد نامناسب‌ترین نتیجه در راستای اهداف کلان کشور و افزایش منافع جامعه صورت گیرد.

* بررسی مصرف آب در یک تن محصول

از سوی دیگر در بررسی که در مقایسه سهم انواع آب در تولید یک تن محصول در ایران و 176 کشور جهان صورت گرفته است بیانگر آن است که تولید یک تن محصولات کشاورزی مورد بررسی در این مطالعه بیشتر بر منابع آب آبی (آب‌های سطحی و زیرزمینی است که به رودها و دریاچه‌ها باز نمی‌گردد) تکیه دارد، این در حالی است که تولید یک تن محصولات مذکور در متوسط 176 کشور جهان بیشتر با استفاده از آب‌های سبز صورت می‌‌گیرد. به‌طوری که سهم آب سبز (بارش‌های آسمانی است که در خاک نفوذ کرده و توسط گیاهان جذب و تبخیر می‌شود) در تولید یک تن محصولات گوجه فرنگی 58 درصد، چغندرقند 57 درصد، چای 57 درصد، سیب‌زمینی 55 درصد، ذرت 53 درصد، لوبیا 49 درصد، پرتقال و نارنگی 48 درصد، لیموترش 47 درصد، پیاز 46 درصد و سیب درختی 43 درصد کمتر از متوسط 176 کشور جهان است. به عبارت دیگر تولید یک تن از محصولات مذکور به مقدار قابل توجهی به منابع آبی که ماهیت بین‌نسلی دارد وابسته است. براساس بررسی‌های صورت گرفته در مطالعه مذکور مشاهده می‌شود، ایران در بهره‌برداری از منابع آب در تولید اکثر محصولات کشاورزی، بسیار گشاده‌دست از آب‌های زیرزمینی، جاری و برگشتی با بهره‌وری بسیار کم‌استفاده کرده است. این در حالی است که آمارهای سایر کشورها نشان‌ می‌دهد، اغلب کشورهای جهان محصولات کشاورزی تولیدی خود را متناسب با اقلیم انتخاب می‌کنند و تولید محصولات آب‌بر در مناطق با دریافت نزولات بالا و حاره‌ای انجام می‌شود. با این شرایط می‌توان گفت ایران به شدت نیازمند ترویج کشاورزی پایدار براساس قابلیت‌های اقلیم‌های مختلف کشور و منابع آب است. در این راستا ضروری است دولت با توجه به اینکه اکثر کشاورزان کشور از ناتوانی مالی و فقر امکانات و اطلاعات رنج می‌برند، کمک‌های مناسبی را برای یک دوره 5 تا 10 ساله در اختیار کشاورزان قرار دهد.

با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه دنیای اقتصاد، صفحه 3، تاریخ انتشار: سه شنبه 26 مرداد 1395، شماره: 3839.