شعار سال: در یکی دو روز گذشته، گفت‌وگوی ویدیویی عیسی کلانتری که در بخشی از آن به بیان خاطره‌ای از سیدمحمد خاتمی در دوران ریاست جمهوری مرحوم‌هاشمی رفسنجانی می‌پردازد، حاشیه‌های زیادی به دنبال داشت و باعث اظهارنظر‌های مختلفی از سوی اشخاص و نهاد‌های گوناگون شد.

عیسی کلانتری وزیر کشاورزی در دهه ۷۰ در آن مصاحبه تصویری می‌گوید: «آقای خاتمی وزیر ارشاد بودند، بنده وزیر کشاورزی بودم. از حضرت امام، مستقیماً برای خود من در دولت نقل کردند که من جسارت و جرئتش را پیدا نکردم (آقای خاتمی الآن زنده است. من این موضوع را چند جای دیگر هم نقل کرده‌ام) آقای خاتمی به بنده گفتند که حضرت امام به من دستور دادند شما چرا از آواز خواندن خانم‌ها استفاده نمی‌کنید؟ به‌صورت تک‌خوانی نه به‌صورت گروهی. حضرت امام این جمله را دو بار به بنده فرمودند. من جرئت بیان و اجرای آن را نداشتم. منتها حضرت امام (ره) در ادامه فرمودند:خانم‌هایی که صدای خوبی دارند نه خانمی که صدای خوبی ندارد، اما به خاطر قیافه‌اش بیاوریم تا بخواند و به مردم تحویل دهیم. آقای خاتمی فکر می‌کنم سال ۶۸ در دولت آقای‌هاشمی این خاطره را برای من نقل کردند. قبل از اینکه از وزارت ارشاد استعفا بدهند.»
او در پاسخ به سؤال مجری که پرسید: «یعنی حضرت امام صدای خانم‌ها را حرام نمی‌دانستند؟» گفت: «خیر حرام نمی‌دانستند. در رادیو و تلویزیون...» مجری سؤال دیگرش را این‌طور پرسید:» چطور آقای خاتمی که روحیه انقلابی داشتند این مطلب حضرت امام (ره) منتقل نکردند؟» و کلانتری پاسخ داد: «من نمی‌دانم از خود آقای خاتمی سؤال کنید. حتی آقای خاتمی گفتند دست‌هایم قلم شود، من جرئت و جسارت پیدا نکردم.»
واکنش رئیس دولت اصلاحات به سخنان کلانتری
ساعتی بعد خاتمی مدیا متنی را به نقل از سیدمحمد خاتمی منتشر کرد که در آن آمده بود: «صحبت‌های جناب دکتر عیسی کلانتری در باب آوازخوانی زنان که در آن نسبتی به من داده شده، بی‌اساس است. گرچه در حسن نیت آقای کلانتری تردیدی ندارم، ولی اشتباه منافاتی با حسن نیت ندارد. موضوع ازاین‌قرار است که مدیرکل محترم ارشاد یکی از استان‌ها، استفتایی از حضرت امام کرده بود که همخوانی زنان (و شنیدن مردان) حکمش چیست؟ امام نوشتند اگر فسادی بر آن مترتب نباشد اشکالی ندارد. در سؤال دوم پرسیده شده بود که تک‌خوانی زنان حکمش چیست؟ فرموده بودند حکم مسئله بالا را دارد. نه یک‌بار نه دوبار، ابداً درباره پخش یا عدم پخش مطلبی نفرمودند.» این موضوع با ادبیاتی مشابه با سخنان سیدمحمد خاتمی نیز با واکنش موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) نیز روبه‌رو شد. حمید انصاری قائم مقام این موسسه بیانیه‌ای صادر کرد. در بخشی از این بیانیه آمده است: «به موجب تماس‌ها و بررسی دقیق به‌عمل آمده، واقعه بدین صورت بوده است: مدیرکل وقت ارشاد اسلامی استان فارس، در دیدار با وزیر ارشاد وقت گزارش می‌دهد که طی استفتائی از حضرت امام خمینی (س)، نظر ایشان را در رابطه با «حکم شرعی همخوانی زن و همچنین حکم تک‌خوانی زن»، جویا شده است و حضرت امام در جواب مرقوم داشته‌اند: «اگر مفسده‌ای برآن مترتب نباشد بلامانع است».
در ادامه این بیانیه آمده است: «بنا به گفته جناب آقای خاتمی، ایشان نه تنها هیچگاه با حضرت امام، در این موضوع گفت‌وگویی نداشته، بلکه مدیر کل مذکور را نیز به خاطر عدم هماهنگی در مسئله‌ای حساس و مهم و به این جهت که وی رأسا و بدون هماهنگی با وزارتخانه از امام استفتاء نموده است، توبیخ می‌نمایند.»
بعد از واکنش سیدمحمد خاتمی هم افراد زیادی وابسته به جناح‌های مختلف واکنش‌هایی دراین‌باره نشان دادند که برخی از آن واکنش‌ها به توهین به شخص آقای خاتمی هم منجر شد. اما فضایی را گشود برای بررسی اصل ماجرا.
ولی فقیه و صدای زنان
رجوع به فتاوای امام خمینی و حضرت آیت‌الله خامنه‌ای که هر دو به عنوان، ولی فقیه درباره موسیقی و صدای زنان نظراتی دارند، در این شرایط می‌تواند جالب باشد. از امام خمینی درباره خوانندگی زنان سؤال پرسیده شده و ایشان پاسخ داده‌اند: «مجرد صوت زن نامحرم حرام نیست و استماع صدای زن فی‌نفسه منعی ندارد، ولی اگر به ملاحظه وضع خاص خواننده در حال خواندن، یا وضع خاص مجلس و محل خوانندگی، یا به ملاحظه مضامین موضوعی که خوانده می‌شود، از مصادیق خوانندگی مطرب لهوی به‌حساب آید یا مستلزم مفاسدی باشد، جایز نیست.»

آیت‌الله خامنه‌ای هم دراین‌باره گفته‌اند: «اگر صدای زن (چه به‌صورت تک‌خوانی و یا همخوانی با زنان و یا با مردان) به صورت غنا نباشد و گوش دادن به صدای او هم به‌قصد لذت و ریبه نباشد و مفسده‌ای هم بر آن مترتّب نشود، اشکال ندارد، اگر مفسده داشته باشد و یا تحریک شهوت بکند، جایز نیست.»

باوجود چنین فتاوایی، اما امروز نه تنها پخش صدای زن در صداوسیما اتفاق نمی‌افتد، بلکه ساز‌های موسیقی هم سال‌های سال است که در این رسانه به نمایش درنمی‌آید. از سوی دیگر از بعد از انقلاب تا امروز هیچ زن خواننده‌ای نتوانسته کنسرتی را به‌عنوان تک‌خوان برگزار کند که در آن تفکیک جنسیتی لحاظ نشده باشد. نکته بعدی درباره آوازخوانی زنان این است که گاهی انتشار صدای آنان در صفحات شخصی در فضای مجازی مورد پیگرد قانونی قرار می‌گیرد و حتی ممکن است شخص منتشرکننده را راهی زندان کند. برای نمونه محمدجواد حق‌شناس عضو شورای شهر تهران که در ایام ماه رمضان سال گذشته قطعه‌ای یک دقیقه‌ای از خوانش ربنا از سوی لیلا تهرانچیان را منتشر کرد، برای ساعاتی راهی بازداشتگاه شد و در نهایت همین چند روز قبل بود که از اتهامات وارده، تبرئه شد. از سوی دیگر سال گذشته خواننده‌ای زن در ابیانه مشغول اجرای موسیقی بود که ویدیوی‌اش دست‌به‌دست شد و درنهایت و بر اساس اعلام دادستان عمومی و انقلاب کاشان او به یک سال حبس محکوم شد.
نظرات شجاعانه رهبری درباره خوانندگی زنان
با توجه به اینکه در قانون جرمی با عنوان خوانندگی از سوی زنان یا انتشار آثاری با خوانندگی آنان نیامده، سؤال این است که چرا چنین احکامی برای زنانی که در میان عموم خوانندگی می‌کنند یا اشخاصی که محتوایی با صدای زنان را منتشر می‌کنند، صادر می‌شود؟ کامبیز نوروزی حقوقدانی که در این زمینه فعالیت‌های گسترده‌ای انجام داده و مشغول تحقیق و پژوهش درباره مبانی فقهی درباره برخی موارد است گفت: «ماده ۶۳۸ قانون مجازات اسلامی به قاضی این امکان را می‌دهد که هر نوع عملی را به‌عنوان عمل حرام تفسیر کند و همین امکان هم سبب شده چنین احکامی صادر شود.» در ماده ۶۳۸ قانون مجازات اسلامی آمده است: «هر کس علناً در انظار و اماکن عمومی و معابر تظاهر به عمل حرامی نماید، علاوه بر کیفر عمل به حبس از ده روز تا دو ماه یا تا (۷۴) ضربه شلاق محکوم می‌گردد و درصورتی‌که مرتکب عملی شود که نفس آن عمل دارای کیفر نمی‌باشد، ولی عفت عمومی را جریحه‌دار نماید فقط به حبس از ده روز تا دو ماه یا تا (۷۴) ضربه شلاق محکوم خواهد شد.
تبصره - زنانی که بدون حجاب شرعی در معابر و انظار عمومی ظاهر شوند به حبس از ده روز تا دو ماه و یا از پنجاه هزار تا پانصد هزار ریال جزای نقدی محکوم خواهند شد.»
او درباره فتاوای صادرشده از سوی امام خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای درباره موسیقی و خوانندگی زنان هم گفت: «امام خمینی در استفتائی که از ایشان درباره تک‌خوانی و گروه‌خوانی زنان شده، نظری را مطرح کرده‌اند که عملاً در قیاس با نظرات مراجع تقلید پیش از ایشان جزئی‌تر به موضوع ورود کرده است. البته در آن زمان موسیقی همچون امروز مطرح نبود. فتوای آیت‌الله خامنه‌ای را هم دراین‌باره باید بسیار شجاعانه بنامیم. نتیجه این دو فتوا در شرایط کنونی این است که هیچ تفاوتی بین زن و مرد در خوانندگی وجود ندارد و اغلب موسیقی‌هایی که امروز داریم می‌شنویم در شمول غنا و فعل حرام قرار نمی‌گیرد.»
مبنا فتوای، ولی فقیه در امور اجتماعی است
نوروزی ادامه داد: «اهمیت این فتاوا از سوی دو شخصیت به‌عنوان، ولی فقیه کشور اهمیت دارد. این موضوع را باید در چهارچوب نظریه ولایت‌فقیه بررسی کرد. البته فق‌ها نظریات مختلفی دارند، اما در این موارد باید فتوای، ولی فقیه ملاک قرار بگیرد. چون فقه دو شأن مختلف دارد؛ یکی مربوط به تکالیف و امور شخصی و دیگری مربوط به موارد اجتماعی است. در شرایطی که نظرات فق‌ها با هم متفاوت است، برای یک امر اجتماعی فتوای، ولی فقیه موردتوجه قرار می‌گیرد.»
این حقوقدان شناخته‌شده در ادامه سخنانش درباره نشان ندادن ساز در صداوسیما هم گفت: «بر ساز به ما هو ساز هیچ حکمی بار نمی‌شود، چون یک شیء است درست مثل حنجره. اگر از حنجره سب نبی خارج شود، آن حنجره ازنظر فقهی مستحق پاره شدن است، اما اگر قرآن از آن خارج شود، تحسین می‌شود. ساز هم همین وضعیت را دارد. چطور است که ساز را نشان نمی‌دهند، اما صدایش را پخش می‌کنند.»
این کارشناس ارشد حقوق خصوصی در پایان گفت: «درباره علل عدم پخش صدای زن باید به دنبال دلایلی غیر از مسائل فقهی و دینی بگردیم، اما سخن گفتن درباره آن موارد نیاز به مجالی دارد تا به طور مفصل و دقیق بتوانیم به موضوع بپردازیم.»
اغلب مراجع اگر صدای ام‌کلثوم را ببینند، حرامش نمی‌دانند
یکی از خوانندگان شناخته‌شده عرصه موسیقی ایرانی هم که مایل نبود نامش در این گزارش آورده شود، درباره ماجرای ممنوعیت صدای زنان در امروز و اکنون ایران گفت: «از نگاه من، این مسئله با عرف ارتباط تنگاتنگی دارد. از دیرباز بسیاری از مسائل در دایره دینی بر اساس عرف روزآمد شده‌اند. من حاضرم اجرایی از بانو ام‌کلثوم را که در آن دارد عود می‌نوازد برای همه مراجع عزیز پخش کنم و درنهایت حداقل نود درصد از آن‌ها از آن اشکالی نگیرند.»
وی افزود: «چون لباس این خواننده بزرگ پوشیده است و حجابی متعارف دارد، عربی می‌خواند و نوع خوانشش می‌تواند مورد تأیید باشد».
این خواننده که تا امروز آلبوم‌های زیادی را هم روانه بازار موسیقی در ایران کرده است، با اشاره به اینکه پخش نشدن صدای زن در صداوسیما، می‌تواند از دو دلیل نشأت گرفته باشد، توضیح داد: «مسئولین یا می‌ترسند یا اعتقاد دارند. امروز صدای زنان در فضای مجازی به گوش مردم می‌رسد و هیچ اتفاقی هم نمی‌افتد، اما اگر همان صدا را رسانه ملی پخش کند، ممکن است جنجال به پا شود. به همین دلیل هم هست که می‌گویم بخشی از اینکه خوانندگان زن در صدا و سما جایی ندارند برآمده از ترسی است که مسئولان این رسانه از بعد از پخش این کارها، احساس می‌کنند.»
این خواننده مشهور این را هم گفت که گروهی از مسئولین ممکن است به ممنوعیت صدای زنان اعتقاد داشته باشد و ادامه داد: «در این شرایط هم عرف می‌تواند فضا را تغییر دهد. اگر این آثار به همین شکل در فضای مجازی منتشر شود، کم‌کم مسئولان و حتی مراجع به آن عادت می‌کنند و درنهایت بعید نیست که چند سال بعد صدای بانوان را هم در صداوسیما بشنویم.»
اگر زنان بخوانند، چه اتفاقی می‌افتد؟
برای تهیه این گزارش تلاش کردیم با افراد گوناگونی گفتگو کنیم، اما یا مایل به سخن گفتن درباره این موضوع نبودند یا دسترسی به آن‌ها میسر نشد. دلیل اغلب کسانی هم که نمی‌خواستند درباره موضوع حاضر حرف بزنند این بود که ممکن است سخنان آن‌ها برای برخی حساسیت ایجاد کند و وضع خوانندگی زنان و موسیقی در ایران دچار مشکلات بیشتری شود. نکته‌ای که در پایان این گزارش می‌شود به آن اشاره کرد این است که علت اصلی که پیش از این در میان فق‌های گذشته و عرف غالب جامعه درباره صدای زنان وجود داشت که همان «مفسده» باشد، در جامعه کنونی موضوعیت ندارد و به لحاظ تغییر دائقه بشری، اگر چه محتوا درباره هرچیزی (اعم از صدای زن و مرد، یا متن و تصویر) می‌تواند مساله‌ساز باشد، اما به نظر نمی‌رسد که هیچ فسادی بر جنس صدای زنان مترتب باشد.

شعار سال،با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه عمدلی، کد خبر: 3614، سه شنبه ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۹، www.hamdelidaily.ir