شعار سال: تعبیر انقلاب علمی از توماس کوهن  وابسته بود به نوع کار علمی. در این دیدگاه نسبیت و کوانتوم دو انقلاب علمی قرن بیستمی‌اند. تفکیک این انقلاب از روال عادی علم، در مفهومِش کوهن، ربطی به روش در علم مدرن ندارد. این دو انقلاب اما، پس از حدود صد سال به‌قدری در فناوری‌های نوین و کاربرد‌های مفاهیم آن در زمینه‌های طبیعی گسترش پیدا کرده که دارد از آن روشمندی نوینی در علم بر‌می‌آید که از نوع انقلابی دیگر است، نه انقلاب کوهنی.

دو سال قبل از تولد من، پس از جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۲۵/ ۱۹۴۶ وانوار بوش در سندی به نام «علم، مرز بی‌انتها» توصیه‌هایی در امر چگونگی پژوهش در علم در ایالات متحده داشت که به سرمایه‌گذاری‌های درخور توجهی انجامید و به‌تبع آن رشد بی‌بدیل علم و فناوری در جهان. اکنون، ۷۵ سال پس از اتمام جنگ جهانی دوم و شروع سرمایه‌گذاری های بی‌بدیل دولتی در پژوهش و رشد بی‌بدیل علم و وفناوری و اقتصاد و رفاه در جهان، شاهد دو اتفاق متفاوت اما با اثرگذاری مشابه در جهان هستیم: کرونا و همگرایش در علم و فناوری.

کرونا به‌اکتفا در سطوح گوناگون مطرح شده و به‌نظر می‌رسد تا یکی دو سال دیگر رخت بربندد. این را مقایسه کنید با اتمام جنگ جهانی دوم و نفس راحتی که انسان‌ها کشیدند بعد از آن. گرچه جنگ جهانی سوم هم محتمل است اما به نظر می‌رسد همه‌گیری بعد از کرونا قطعی‌است و باید برای آن برنامه ریزی بشود.

و اما همگرایش. همان گونه که در یادداشت‌های قبلی نوشتم این را تنها به معنی نزدیک شدن چند رشتهء علمی به‌هم نباید گرفت. موضوع چند‌رشته‌ای‌ها و فرارشته‌ای‌ها سابقه‌ای حدود نیم‌قرن دارد، و نزدیکی رشته‌های نانو و زیست و اطلاعات و شناختی حدود دو‌دهه. اما در سال‌های اخیر این نزدیکی همراه با تآکید بر توجه حل مشکلات جوامع انسانی مفهوم جدیدی شده که از همگرایش علم و فناوری به‌صورت عام صحبت‌ ‌می‌شود، یا به‌طور خلاصه از همگرایش. نقش همگرایش در این روزها در موضوع کووید-۱۹ بسیار پررنگ شده و مصداقی فوری و حاضر برای آن پیدا شده. دنیای پساکرونا به نظر می‌رسد به روش دیگری باید اداره بشود و اقتصاد نقش دیگری به‌عهده بگیرد (Project Syndicate, The Year Zero after Covid-19, Klaus Schwab, January 12, 2021.). همگرایش به عنوان علم هم با روشی متفاوت از سیصد سال گذشته به مدد انسان می‌آید.

سند «مرز بی انتها: علم در ۷۵ سال بعد» ، که اخیرا یعنی ۷۵ سال بعد از سند وانوار بوش، توسط فرهنگستان‌های علوم و مهندسی و پزشکی ایالات متحده منتشر شده (The Endless Frontier: The Next 75 Years in Science (2020).  ترجمه این سند بزودی توسط پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم منتشر می‌شود.)، به‌وضوح و به‌ضمن بر همگرایش تأکید دارد. نقش جامعه و نهادهای آن، یعنی بیش از تأثیر اجتماعی علم بلکه تأثیر اجتماعیاتی (Societal impact) علم، در این‌جا منظور است. این تحول‌های علمی و اجتماعی همراه است با شناخت در بخش دیگری از علم: علم سامانه‌ها. در این زمینه هم در یادداشتهای  قبلی به تفضیل نوشته‌ام. شناخت ما از سامانه‌های پیچیده و گوریده (Wicked systems) و همراه با آن علم و فناوری رایانش همراه با همگرایش نوعی تفکر و روشی نوین در علم، یعنی در شناخت مسئله و چگونگی یافتن راه‌حل، متفاوت با روش فروکاستٔ‌گرایی مرسوم به بار آورده است (رک درس سیزده از کتابم مبانی تفکر در علوم فیزیکی.).

نهادهای علمی ما اگر از این تحولات غافل باشند بیش ازاین از قافلهء علم عقب خواهند ماند. اما اگر از ۲۰۰ مرکز علمی ما حتی یک درصد به این امر توجه کنند امیدواری ایجاد می‌شود که ایران این عقب ماندگی را تا حد زیادی جبران کند.

امیدوارم این توصیه منجر به یک مد، و تخلیهء امری بسیار پیچیدهء ذهنی از خرد لازم، نشود و باز شاهد یک بازی سیاسی نشویم.

رضا منصوری  استاد دانشگاه و معاون پژوهشی اسبق وزارت علوم

۱۰ بهمن ۱۳۹۹

پایگاه تحلیلی- خبری شعار سال، برگرفته از پایگاه تحلیلی خبری شهرکرد