شعار سال:پرورش ماهی غیربومی تیلاپیا موضوعی است که در روزهای اخیر دوباره از سوی موافقان و مخالفان آن، مورد بحث قرار گرفت و در روزهای اخیر به همت "دانشگاه علوم کشاورزی ومنابع طبیعی گرگان" نشستی آنلاین با عنوان "پرورش ماهی تیلاپیا فرصت یا تهدید؟" با شرکت نمایندگانی از "موسسه تحقیقات علوم شیلاتی" از جمله دکتر محمود حافظیه، دکتر علیرضا قائدی و دکتر نیما پورنگ به عنوان موافق و در مقابل دکتر اصغر عبدلی، عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی تهران و مهندس امید صدیقی کارشناس سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان مخالف و نیز دانشجویان این رشته ها برگزار شد.
 
در این نشست طرفین به ایراد نکاتی در خصوص فرصت‌ها و تهدیدات این گونه پرداختند و مباحثی در حمایت و انتقاد از طرح پرورش ماهی تیلاپیای نیل از جمله توافق هر دو طیف بر سر مهاجم بودن این گونه، تأمین امنیت غذایی کشور، خلأهای قانونی و مدیریتی و نظارتی توسط دستگاه های اجرایی و مسئول و بحث اهمیت این ماهی به عنوان ذخیره ژنتیکی در کشور، مطرح شد. در این گزارش مسائل عنوان شده در نشست فوق،  توسط مهندس حسین ولی خانی و مهندس میلاد خسروی دو کارشناس در حوزه گونه های غیر بومی آبزی دانشگاه شهید بهشتی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.
 
در سال 1387 طی توافقنامه ای بین "سازمان حفاظت محیط زیست" و "موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور" مقرر شد که ماهی تیلاپیای نیل (با نام علمی Oreochromis niloticus) جهت پژوهش در مورد پتانسیل پرورش آن، به عنوان یک پروژه آزمایشی و تحقیقاتی در "مرکز ملی ماهیان آب‌های شور" واقع در شهر بافق استان یزد، از کشور اندونزی وارد کشور شود.
 
پس از ورود این ماهی به کشور، فشار زیادی از سوی "سازمان شیلات" و "موسسه تحقیقات علوم شیلاتی" به "سازمان حفاظت محیط زیست" به منظور اخذ مجوز پرورش انبوه این ماهی در کشور وارد شد. این ماهی تحمل بالایی به شرایط محیطی مختلف از جمله دما و شوری آب داشته، از طیف وسیعی از مواد غذایی تغذیه کرده و یک منبع پروتئین ارزان قیمت به حساب می‌آید؛ به طوری که در کشورهای مختلف به طور انبوه پرورش داده می شود. اما این گونه در صورت ورود، با توجه به ویژگی‌هایی که دارد خواسته یا ناخواسته به سرعت به اکوسیستم های آبی طبیعی سازگار شده، استقرار یافته و تبدیل به گونه ای مهاجم و آفت شده و تنوع زیستی را به شدت تهدید می کند.
 
به همین دلیل اساتید، محققان و متخصصان محیط زیست به شدت با ورود این گونه به کشور مخالفند.
 
با وجود همه مخالفت های به عمل آمده، سرانجام سازمان حفاظت محیط زیست در سال 1397 مجوز پرورش تیلاپیای نیل را در برخی استان های واقع در بخش مرکزی کشور صادر کرد.
 
این اقدام از سوی سازمان حفاظت محیط زیست، باعث طرح شکایت از عیسی کلانتری رییس این سازمان و درخواست برای متوقف شدن پرورش این ماهی توسط مخالفان شد. با این وجود، اخیراً گزارش هایی در خصوص پرورش غیرمجاز تیلاپیا در خارج از مناطق دارای مجوز نیز منتشر شده که باید به جد مورد توجه قرار گرفته و از آن جلوگیری شود.
 
 اهمیت این نشست از این منظر قابل توجه است که نمایندگان "موسسه تحقیقات علوم شیلاتی" برای نخستین بار و به صراحت اعلام کردند که گونه تیلاپیا، گونه ای مهاجم است. پیش از این علی¬رغم تاکیدات فراوان متخصصان محیط زیست نسبت به تهدیدات فراوان این گونه در سال‌های قبل، مسئولان مجموعه شیلات آنرا نپذیرفته و اعتقاد داشتند که این گونه، قدرت تهاجمی ندارد.
 
"گونه به شدت مهاجم" و رکود صیادی منطقه
 
 پیامدهای منفی ماهی تیلاپیای نیل تاکنون در چندین کشور گزارش شده و در ارزیابی های ریسک انجام شده در کشورهای همسایه، این گونه در رده "به شدت مهاجم" طبقه بندی شده است.
 
از طرف دیگر، ورود گونه  تیلاپیای زیلی و همچنین تیلاپیای آبی یا اورئوس، که خصوصیات زیستی بسیار مشابهی با تیلاپیای نیل دارد، به آب های داخلی استان خوزستان به ویژه "تالاب شادگان"، علاوه بر تاثیرات مخرب بر گونه‌های بومی، صیادی منطقه را به شدت با رکود مواجه ساخته و باعث کاهش تولیدات مراکز پرورش ماهیان گرمابی شده است. با توجه به تجربه مهاجم شدن دو گونه تیلاپیا در استان خوزستان، می‌توان پیش‌بینی کرد که در صورت راهیابی قانونی یا غیرقانونی تیلاپیای نیل در مناطق مختلف کشور، شرایط تاسف باری مشابه وضعیت خوزستان در سایر مناطق نیز دیده شود.
 
امنیت غذایی یا نابودی گونه های بومی؟!
 
موافقان، بحث رسیدگی به امنیت غذایی جامعه را مطرح کرده و خاطر نشان کردند که پرورش تیلاپیا گام مهمی در جهت تامین پروتئین برای کشور است. این در حالی است که مجموعه شیلات به جای اصلاح روش‌های آبزی‌پروری موجود و بومی سازی این فعالیت‌ها، تلاش می‌کند با معرفی گونه مهاجم تیلاپیا بر کاستی‌های سیاست ها وعملکرد خود در این حوزه، سرپوش بگذارد. برای مثال تجربه پرورش ماهی قزل آلای رنگین‌کمان نشان می دهد که سازمان شیلات نه تنها اقدام مهمی در جهت حرکت به سمت خودکفایی در تامین این گونه پرورشی نکرده بلکه در سال های اخیر به سمت وابستگی بیشتر به ویژه در واردات تخم این ماهی پیش رفته است. ماهی تیلاپیا نسبت به ماهیان بومی و همچنین ماهیان غیربومی پرورشی مانند قزل‌آلا و کپورماهیان دارای ارزش غذایی و کیفیت بسیار پایین‌تری است.
 
سوال این است که چرا سازمان شیلات به جای اصلاح آبزی‌پروری ماهیان پرورشی مرسوم و احیای ذخایر ماهیان آب‌های شمال و جنوب کشور، اجازه تاراج ماهیان ارزشمند جنوب را به کشتی‌های ترال چینی داده و حال برای امنیت غذایی مردم ایران، ماهی بی کیفیت تیلاپیا را توسعه می‌دهد؛ ماهی که علی رغم سود اقتصادی کوتاه‌مدت، با توجه به هزینه‌های گزاف کنترل و حذف آن از اکوسیستم‌های طبیعی، کشور را در بلندمدت دچار خسارت فراوانی می‌کند.
 
ضعف عملکرد سازمان محیط زیست
 
نکته دیگری که موافقان طرح پرورش تیلاپیا مطرح کردند، انتقاداتی به ضعف های ساختاری و مدیریتی در کشور از جمله عدم نظارت کافی سازمان حفاظت از محیط زیست در رابطه با مراکز غیرقانونی پرورش تیلاپیا بود. می‌توان پذیرفت که به واقع انتقادات اساسی متوجه سازمان حفاظت محیط زیست است.
 
نخست اینکه چرا این سازمان بدون انجام ارزیابی ریسک، معرفی اولیه این گونه و همچنین تاکید سازمان‌های جهانی حفاظت بر قدرت تهاجمی آن، اجازه ورود این ماهی را به کشور داده است. اساساً بدون انجام ارزیابی مستقل ریسک اولیه برای گونه‌های غیربومی، اجازه ورود آنها به کشور بسیار اشتباه است.
 
دوم اینکه چرا زمانی که این سازمان قدرت و امکانات نظارتی و کنترلی فعالیت‌های غیرقانونی پرورش این گونه را ندارد مجوز توسعه پرورش آن را صادر کرده است؟ و سوم اینکه چرا این سازمان با توجه به "قانون حفاظت، احیا و مدیریت تالاب های کشور" مصوب 1396، برای گونه‌ای که خود بر مضر بودن آن تاکید دارد، مجوز توسعه پرورش داده است.
 
اما نکته بسیار مهم این است که پرورش غیرقانونی این گونه در زمانی در نقاط مختلفی از کشور مشاهده شد که این طرح در مرحله آزمایشی بوده است. با توجه به اینکه این گونه در "مرکز ملی ماهیان آب شور بافق" برای پژوهش انتخاب شده، چگونه به سایر مناطق ایران راه پیدا کرده است؟
 
نکته بسیار قابل تامل این است که در زمانی که این طرح در مرحله آزمایشی بود برخی از کارشناسان مرکز ملی ماهیان آب‌های شور در شبکه‌های اجتماعی برای پرورش دهندگان غیرقانونی این ماهی مشاوره می‌دادند! باید با استفاده از تحقیقات مختلف ازجمله مطالعات ژنتیکی مشخص شود که منشا نمونه‌هایی که به صورت غیرقانونی پرورش داده می‌شود کجاست؟
 
بازخواست مسوولان شکل گیری بحران
 
در نهایت موضوعی که توسط موافقان مطرح شد این بود که با وجود مهاجم بودن، این گونه مجوز گرفته و پرورش آن توسعه پیدا کرده است، حالا با وضعیت فعلی پیش آمده، اساتید و متخصصان محیط زیست پاسخ دهند که چه باید کرد؟ باید گفت که علی-رغم هشدارهای اساتید و متخصصان کشور، به صورت تاسف‌باری در رابطه با نحوه برخورد با ماهی مهاجم تیلاپیا ساده انگاری صورت گرفته و به هشدارها توجه نشد و عیسی کلانتری رییس سازمان حفاظت محیط زیست که بدون توجه به مخالفت‌های قبلی این سازمان، مجوز پرورش آن را صادر کرد.
 
به نظر می رسد برای حل این بحران ابتدا باید مسئولانی همچون رییس پیشین سازمان شیلات، رییس سابق موسسه تحقیقات علوم شیلاتی و رییس پیشین مرکز ملی ماهیان آب‌های شور باید مورد بازخواست قرار بگیرند که چرا بدون توجه به تهدیدات بالقوه این گونه، بر توسعه پرورش آن اصرار داشته و نظارت و مراقبت اصولی به منظور عدم شکل‌گیری پرورش غیرقانونی آن انجام نداده‌اند و در این زمینه کوتاهی کرده‌اند؟!
 
گونه های بومی ذخایر ژنتیکی کشورها
 
مورد دیگری که در این نشست از سوی گروه موافق و توسط رییس سابق "موسسه تحقیقات علوم شیلاتی" مطرح شد بحث افزایش ذخیره ژنتیکی به دنبال پرورش تیلاپیای نیل در کشور بود. او گفت: که سازمان فائو در درخواست گزارشات خود مبنی بر ذخایز ژنتیکی آبزیان، گونه های غیر بومی را هم در نظر می گیرد.

در این مورد باید اظهار داشت که ذخیره ژنتیکی مورد توجه در هر کشور، گونه های بومی آن کشور بوده و سازمان فائو صرفا یک ارگان مسئول در قبال امنیت غذایی به حساب می آید، نه یک نهاد حفاظتی همانند "اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت". اگر اینگونه باشد که گونه‌های غیربومی نیز جزو ذخایر ژنتیکی محسوب شوند، پس چرا بسیاری از کشورهای پیشرفته قوانین بسیار سرسختانه‌ای در قبال گونه‌های غیربومی و مهاجم داشته و سالیانه هزینه‌های گزافی را در جهت کنترل و حذف این گونه‌ها صرف می‌کنند. 
 
نابودی اکوسیستم با ورود گونه های مهاجم
 
در انتها باید گفت نکته قابل تامل در این وبینار که با حضور حدود 200 نفر از دانشجویان و متخصصین محیط زیست و شیلات برگزار شد نوشته های توهین آمیز و غیرعلمی برخی از کارشناسان سازمان شیلات در قسمت نوشتن سوال ها  بود که به هیچ عنوان زیبنده یک بحث علمی نیست.
 
 به نظر می رسد حفظ منافع ملی در دراز مدت با حفظ محیط زیست و توسعه پایدار امکان پذیر است. اکوسیستم¬های آبی و شکننده ایران که به دلیل مشکلات متعددی در معرض تهدید و نابودی جدی هستند تحمل ورود گونه مهاجم جدیدی مانند تیلاپیای نیل را ندارند. ضمن آنکه این گونه می تواند مانند سایر گونه¬های مهاجم استخرهای پرورش کپور ماهیان را تا حد زیادی تحت تاثیر قرار دهد و فعالیت صیادی را مانند آنچه در تالاب شادگان اتفاق افتاد مختل کند.
 
فراموش نکنیم وزارت نیرو با ورود این گونه به مخازن سدها مخالفت کرده است و تجربه سال های گذشته نشان می دهد نه سازمان شیلات و نه سازمان محیط زیست توان کنترل پراکنش این گونه در سطح ایران را ندارد. بر این اساس می توان تصور کرد این گونه مهاجم به تمام این محیط ها راه پیدا خواهد کرد و احتمالا موافقان تیلاپیا آن زمان نیز، از کارشناسان و متخصصان محیط زیست خواهند پرسید که راه حل شما برای مبارزه چیست؟ باید از گذشته و تجربه سایر کشورها در زمینه مدیریت اکوسیستم ها درس گرفت؛ چرا که آزموده را آزمودن خطاست.
 

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت خبری اسکان نیوز  ، تاریخ انتشار:9  اردیبهشت1400، کدخبر: ،34869/www.eskannews.com