داناهیو و همکارش، پُل تیلور از دانشگاه لَنکَستر، از عبارت «در موضع ضعف» استفاده کردند تا فرد یا جناحی را توصیف کنند که در هر نوع مذاکرهای دربارۀ جایگاه تقریبی خود بیشترین احساس ناامنی را دارد. افراد یا جناحهایی که در موضع ضعف قرار دارند، به احتمال زیاد برای دستیافتن به فضای مشترک یا رسیدن به راهحل، بیش از دیگران پرخاشگرانه رفتار میکنند و رقابتی میشوند. در سال ۱۹۷۴، اسپانیا و ایالات متحده با یکدیگر وارد مذاکره شدند تا دربارۀ برخی پایگاههای ارتش آمریکا در خاک اسپانیا گفتگو کنند. دانیل دِراکمن، دانشمند علوم سیاسی، بررسی کرد مذاکرهکنندگان آمریکایی و اسپانیایی، در چه موقعیتهایی از دو تاکتیک «سخت» و «نرم» استفاده کردهاند. او متوجه شد هم مذاکرهکنندگان اسپانیایی و هم مذاکرهکنندگان آمریکایی سه بار از تهدید و اتهامزنی استفاده کردهاند. اسپانیاییها، که در موضع ضعف قرار داشتند، پرخاشگرانه تلاش میکردند استقلال خود را اعلام کنند.
وقتی گروگانگیر احساس میکند فرد مقابل بر او تسلط یافته است، به احتمال زیاد دست به خشونت میزند. به گفتۀ داناهیو «اینجا همانجایی است که کلمات شکست میخورند. گروگانگیر در عمل میگوید: ’برایم احترام قائل نشدی و من ناچارم با کنترل فیزیکیِ تو احترامم را دوباره به دست بیاورم‘». آدمها هر چه در توان دارند انجام میدهند تا با مغلوب شدنشان مواجه نشوند، حتی اگر به قیمت آسیبزدن به خودشان تمام شود. جناحهایی که در موضع ضعف قرار دارند اغلب ناجوانمردانه بازی میکنند، آنها از زوایایی به طرف مقابل حمله میکنند که انتظار آن نمیرود؛ زوایایی که بهسختی میتوان در دفاع از آن موفق شد. این افراد، به جای آنکه به دنبال راهحلی باشند که برای طرفین مذاکره مناسب است، هر نوعی مذاکرهای را یک بازی برد-باخت میبینند که یکی از طرفین حتماً بازنده و دیگری در آن حتماً برنده است؛ آنها به جای آنکه به محتوا توجه کنند، به فرد مقابل حمله میبرند تا جایگاه خود را اثبات کنند.
در مقابل، برخی با این ذهنیت وارد مذاکره میشوند که پیروزی از آنِ آنهاست، چون در موقعیت بالاتری قرار دارند یا خود را در چنین موقعیتی تصور میکنند. همین است که احتمالاً در مذاکره راحتترند و به گزینههای بیشتری فکر میکنند، به محتوای مذاکره توجه دارند و به دنبال راهحل برد-برد هستند. این افراد بیشتر وجهۀ خود را به خطر میاندازند و دست به کارهایی میزنند که ممکن است در موقعیتهای دیگر بزدلانه به نظر برسد. آنها گفتگو را دوستانه و مسالمتآمیز پیش میبرند و از آنجا که از مخدوششدن تصویر اجتماعیشان نمیترسند، میتوانند به طرف مقابل کمک کنند.
به همین دلیل است که تأیید و بهرسمیتشناختن وجهه و اعتبار فرد مقابل تا این اندازه مهم است. به نفع مذاکرهکننده است که فرد مقابل تا حد امکان، احساس امنیت کند. مذاکرهکنندگان متبحر همواره تلاش میکنند فرد مقابل را در وضعیتی قرار دهند که خود میخواهند. آنها میدانند وقتی خود در موضع قدرت قرار دارند، هوشمندانه آن است که شکاف بین طرفین را کم کنند.
هرگاه در گفتوگویی تعادل قدرت برقرار نباشد، آنکه قدرتمندتر است به امور مهمتر -به محتوای گفتگو و موضوع بحث- توجه دارد؛ در مقابل، فردی که در موضع ضعف قرار دارد، بیشتر به روابط توجه میکند. به این مثالها توجه کنید:
پدر میگوید: «چرا اینقدر دیر برگشتی؟» دختر نوجوان با خود فکر میکند «داری مثل یک بچه با من رفتار میکنی».
پزشک میگوید: «مشکلی ندارید». بیمار با خود فکر میکند «به من اهمیت نمیدهی».
سیاستمدار میگوید: «شرایط اقتصادی قدرتمندتر از همیشه در حال رشد است». کسانی که به او رأی دادهاند با خود فکر میکنند «بس کن. ما را احمق فرض کردهای».
گفتگوها اغلب بدین دلیل ناکارآمد شده و از موضوع اصلی منحرف میشوند که یکی از طرفین احساس میکند اعتباری را که شایستۀ آن است دریافت نمیکند. این امر بهخوبی توضیح میدهد چرا در شبکههای اجتماعی بدخلقی به پدیدهای فراگیر تبدیل شده است؛ پدیدهای که گاه به رقابت برای بهدستآوردن جایگاه شبیه میشود. آنچه در این رقابت رد و بدل میشود، توجه است. در مقام نظر، همه میتوانند در توییتر، فیسبوک و اینستاگرام فالوئرهای جدید داشته باشند و دیگران لایک و ریتوییتشان کنند؛ اما به جز سلبریتیها افراد دیگر بهندرت میتوانند بهراحتی فالوئر جمع کنند؛ البته موارد استثنا نیز وجود دارد. کاربرانی که فریبِ بهدستآوردن جایگاهی درخور توجه را خوردهاند، از اینکه نمیتوانند چنین جایگاهی را به دست آورند، خشمگین میشوند. ظاهر امر آن است که شبکههای اجتماعی به همه فرصت برابر میدهد تا شنیده شوند، ولی حقیقت آن است که این شبکهها بهگونهای طراحی شدهاند که حجم عظیمی از توجهات را نصیب اقلیتی محدود میکنند و اکثریت افراد سهم اندکی از این توجهات دارند. این شبکهها فریبکارانه رفتار میکنند.
تا اینجا دربارۀ یک جنبه از مفهوم تصویر اجتماعی صحبت کردیم: جایگاه. مفهوم تصویر اجتماعی جنبۀ متمایز دیگری هم دارد که با مفهوم جایگاه ارتباط تنگاتنگی دارد. در بحث از جنبۀ دوم، دیگر بدین موضوع نمیپردازیم که فرد خود را در موضع قدرت میبیند یا ضعف، بلکه به تعریف افراد از خودشان توجه میکنیم.
الیزا سوبو، استاد انسانشناسی دانشگاه ایالت سندیگو، با والدینی مصاحبه کرد که از تزریق واکسن امتناع میکردند. علت چیست که بسیاری از این افراد که از قضا باهوشاند و تحصیلات عالی دارند، این توصیۀ پزشکی را که پشتوانۀ علمی نیز دارد، نادیده میگیرند؟ سوبو نتیجه میگیرد مخالفت این افراد با واکسن صرفاً یک باور نیست؛ بلکه نوعی «خودابرازگری» است. این کار بیش از آنکه پرهیز از معالجه باشد، واردکردن خود در خیل مخالفان است. این کار مانند آن است که «برای ورود به جمع خلافکاران باید نشانِ گروه را روی بدنتان خالکوبی کنید، یا برای آنکه متأهل شناخته شوید حلقۀ ازدواج به دست کنید، یا یکباره همۀ قسمتهای یک سریال پرطرفدار را پشتسرهم تماشا کنید». امتناعْ بیشتر از آنکه نشان دهد «فرد چه کسی نیست و با که مخالف است» نشان میدهد «فرد چه کسی هست و با که همذاتپنداری میکند». به گفتۀ سوبو آنها که واکسن میزنند هم بهنوعی خودابرازگری میکنند: اگر نشان دهیم مانند اکثر افراد با تزریق واکسن موافقیم، بهنوعی نشان میدهیم چه کسی هستیم. همین است که بحث و نزاع بین دو طرف بهسرعت به نزاع بر سر هویت تبدیل میشود.
بهگفتۀ ویلیام داناهیو، عموماً نزاع بر سر هویت است که حاضران در گفتگو را به تعارضهای مخرب میکشاند. او میگوید «[نزاع بر سر هویت را]در گروگانگیریها، در سیاست و در دعوای بین همسران دیدهام. [وقتی به شما میگویند]این شمایید که هیچ چیز نمیدانید، این شمایید که مشکل دارید، این شمایید که بیعاطفهاید، احساس میکنید دیگری دارد به کیستیتان حمله میکند و بنابراین در دفاع از خودتان وارد عمل میشوید و تلافی میکنید. اینجاست که نزاع بالا میگیرد».
اغلب اوقات هویت و کیستیمان با نظرمان گره میخورد که ضرورتاً امر ناپسندی نیست؛ اما وقتی تلاش میکنیم دیگران را به انجام کاری مجبور کنیم که نمیخواهند انجام دهند، باید از این موضوع آگاه باشیم؛ حال چه این کار رأی دادن به کاندیدای مورد نظرمان باشد، چه ترککردن سیگار یا سازگارشدن با مهارتهای جدید کاری. هدفمان باید این باشد که بین هویت فرد و نظر یا عملش تفکیک قائل شویم، یعنی فشار اهرم هویت را کمتر کنیم. آنها که در مخالفتکردن با دیگران مهارت دارند، راهی مییابند تا فرد مقابل درک کند میتواند خودش باشد، اما نظر یا عملش متفاوت [از ما]باشد.
یکی از روشهای رسیدن به این هدف آن است که مخالفت و گفتگو را به دور از مخاطب انجام دهید. در ۱۹۹۴، به دنبال تیراندازی به مرکز سقط جنین در بوستون، لارا چِیسِن در حرکتی انساندوستانه از شش نفر از فعالان حوزۀ سقط جنین، درخواست کرد به دور از مخاطب عام با یکدیگر گفتگو کنند تا شاید به فهمی مشترک دست یابند. این کار دشوار و حتی دردناک بود. این شش زن که سه تن موافق حق حیات جنین و سه تن موافق حق انتخاب مادر بودند، چندین سال به دور از مخاطب با یکدیگر ملاقات کردند. آنها در ابتدا بر مواضع خویش اصرار داشتند و هیچ یک از آنها در موضوعات اساسی تغییر نظر نداد؛ اما با گذر زمان که به درک و شناخت بیشتری از یکدیگر دست یافتند، متوجه شدند میتوانند با محدودیتهای کمتر و به روشهای واقعبینانهتری فکر، گفتگو و مذاکره کنند. مردم هرچه برای حفظ وجهۀ خود در برابر رقبایشان زیر فشار کمتری باشند، احساس میکنند انعطاف بیشتری دارند.
از همین اصل میتوان برای حل تعارضات در محیطهای کاری سود جست. در جمع همکاران، افراد احتمالاً به تصویری که دوست دارند از آنها دیده شود بیشتر توجه میکنند تا به یافتن راهحل درست مسئله. اگر برایم مهم باشد دیگران مرا باکفایت ببینند، احتمالاً با هر چالشی در کارم پرخاشگرانه روبهرو میشوم. اگر بخواهم دیگران مرا فردی خوب بدانند که روحیۀ همکاری دارد، احتمالاً از بیان مخالفتم که بهشدت به آن معتقدم سرباز میزنم و مخالفتم را آنقدر صریح بیان نمیکنم که همه متوجه شوند. به همین دلیل است که وقتی در بحثهای کاری، گفتگو به مشکل برمیخورد، طرفین اغلب پیشنهاد میدهند «فعلاً از آن صرفنظر کنیم تا بعد شخصاً دربارۀ آن گفتگو کنیم». معنای ظریفتر این عبارت این است: «اجازه بده این گفتوگوی ذاتاً دشوار را جایی ادامه دهیم که وجهه و اعتبارمان کمتر در معرض خطر باشد».
به تعویق انداختن مشاجره کارساز است؛ اما باید به آن بهعنوان گزینهای نگاه کرد که در درجۀ دوم اهمیت قرار داد؛ بدین معنا که از مزایای گفتوگوی آزاد چشمپوشی میکنیم تا افراد کمتری در مسئلهای که با آن درگیریم، موشکافانه نظر کنند. بهترین راه برای کاستن از فشار اهرم هویت ایجاد فضایی در محیط کار است که افراد احساس نکنند مجبورند از تصویر اجتماعی خود محافظت کنند؛ فضایی که تنوع آرا را به رسمیت میشناسد، اشتباهات و خطاها را بعید نمیداند، با اصول رفتاری آشناست و همه اطمینان خاطر دارند دیگران به هدف جمعی اهمیت میدهند. در چنین فضایی است که میتوانید واقعاً حرف دلتان را بیان کنید.
بااینحال، در بیشتر منازعات، تصویر اجتماعی افراد بهنوعی در خطر است. خارجشدن از تیررس مخاطبان فشار اهرم هویت را کم میکند، اما راه دیگر آن است که تصویر فرد را به رسمیت بشناسیم، یعنی تصویر ایدئال او از خودش را تأیید کنیم. وقتی نشانم میدهید باورم دارید و تصویری را به رسمیت میشناسید که میخواهم از خودم به نمایش بگذارم، آسانتر میتوانم جایگاهم را بازبینی کنم. اگر خودتان بزرگمنشانه رفتار کنید، میتوانید از منازعه شخصیتزدایی کنید.
گاهی اوقات انجام این کار به آسانیِ تعریفکردن از فرد مقابل است، آن هم درست زمانی که بیش از همیشه احساس آسیبپذیری میکند. جاناتان وِندر، افسر سابق پلیس، همبنیانگذار سازمانی به نام پلیس است و به افسران پلیس آموزش میدهد چگونه از شرایط تنشزدایی کنند. او در کتابی که دربارۀ برقراری نظم و امنیت نوشته است، میگوید دستگیریْ فینفسه مظنون را تحقیر میکند. وی معتقد است افسران پلیس به هنگام دستگیری متهمان باید بهگونهای رفتار کنند که فرد دستگیرشده احساس خوشایندتری به خود داشته باشد.
وی از دستگیری فردی به نام کوین میگوید که پلیس احتمال میداد عامل یک حملۀ وحشیانه باشد: «من و همکارم هر کداممان یکی از دستهای کوین را گرفته بودیم و به او گفتیم بازداشت است. شروع کرد به تقلاکردن و کاملاً آمادۀ زدوخورد بود. با توجه به قدوقامت بزرگ کوین و سابقۀ خشونتورزیاش، نمیخواستیم وارد زدوخورد شویم که نتیجهای جز زخمیشدن او و خودمان نداشت. به او گفتم ’ببین، تو گندهتر از آنی که بتوانیم با تو دعوا کنیم‘».
وَندر مینویسد: «افسران میتوانند با تأیید کرامتِ مظنون، بهویژه در جمع، از وقوع زدوخورد احتمالی جلوگیری کنند». به نفع افسر پلیس است که کاری کند که مظنونِ دستگیرشده، حس خوبی داشته باشد، یا حداقل احساساتِ ناخوشایند کمتری تجربه کند. عقل سلیم اینگونه حکم میکند یا حداقل باید این گونه حکم دهد. جالب آن است که مردم اغلب مرتکب خطایی میشوند که خطای سلطهگر نام دارد: مردم وقتی به قدرت میرسند، تلاش میکنند منافع خودشان را تأمین کنند و هویت دیگران را جریحهدار میکنند. شاید این کار رضایتی گذرا نصیبشان کند، اما فرد مقابل را به دشمنی بدل میکند که نمیخواهند.
زخمخوردهها خطرناکند. در ممفیس، زمانی که در جلسات آموزشی سازمان پولیس حضور داشتم، مدرس دوره به افسران حاضر در کلاس میگفت به چشم خود مأمورینی را دیده است که پس از دستگیری مظنون، آنها را در مقابل دوستان یا خانوادهشان کتک زدهاند. وی میگفت این کار نه تنها اشتباه بلکه احمقانه است: تحقیرکردن کسی که دستبند به دست دارد «ممکن است همکارانتان را به کشتن دهد». زمزمۀ ترسناکی اتاق را فراگرفت. مظنونینی که تحقیر شدهاند، هرگز رنج آن لحظه را فراموش نمیکنند و برخی از آنها سالها بعد، از پلیسها، هر پلیسی، بهشدت انتقام میگیرند. تحقیرکردن دامان تحقیرکننده و افرادی را که با او در ارتباطند، میگیرد. ویلیام زارتمن و یوهانس اوریک، دو دانشمند علوم سیاسی در پژوهشی ده بحران دپیلماتیک بینالمللی را بررسی کردند. آنها نشان دادند وقتی کشورهای قویتر اعمال قدرت میکنند، کشورهای ضعیف موقتاً به این اعمال قدرت تن میدهند، اما بهدنبال روشهایی هستند تا بعدها تلافی کنند.
سیاستمدار آمریکایی، الکساندریا اوکاسیو کورتز، نشانمان میدهد چگونه با کسی که بهشدت مخالفیم، گفتگو کنیم. لازم نیست حتماً به لحاظ سیاسی با او همنظر باشیم تا بر توصیهاش صحه بگذاریم:
«یکی از بهترین نصایحی که مشاور و مربیام به من یاد داد این است: ’همواره به افراد فرصت طلایی عقبنشینی بده. ‘ یعنی در گفتگو با آدمها به اندازۀ کافی شفقت به خرج بده؛ به آنها فرصت کافی بده فکرشان را تغییر دهند تا بتوانند وجهۀ خود را حفظ کنند. واقعاً مهم است بتوانید این کار را انجام دهید؛ چون اگر برای مثال بگویید ’حرفت نشان میدهد نژادپرست هستی! ‘ فرد مقابل را وادار میکنید بگوید ’نه، نیستم‘ و فرصت طلایی عقبنشینی از دست خواهد رفت. تنها راهی که برای فرد میماند آن است که با سرعت به نظر مخالف حمله کند».
وقتی با کسی بحث میکنیم، باید به این فکر کنیم او چگونه میتواند همزمان هم ذهنش را تغییر دهد و هم تصویر اجتماعی خود را حفظ کند یا حتی ارتقا ببخشد. اغلب، انجام این کار حین منازعه دشوار است. در لحظۀ منازعه نظر فرد بیش از قبل و بعد منازعه با هویتش گره میخورد (نویسندهای به نام راشل کاسک بحث و گفتگو را «لحظهای بحرانی» میداند که «فرد [در آن لحظه]خود را تعریف میکند»). بااینحال، اگر به طرف مقابل نشان دهیم به او گوش میدهیم و به دیدگاهش احترام میگذاریم، احتمال این که فرد بعداً تغییر موضع دهد، افزایش مییابد. اگر و هر زمان که فرد مقابل تغییر موضع داد، نباید سرزنشش کنیم که از ابتدا با ما موافق نبوده است. جالب است بدانیم در بحثهایی که دو سر بحث کاملاً با یکدیگر مخالفند، سرزنشکردن طرف مقابل به کرات اتفاق میافتد. سرزنشکردن سبب میشود فرد مقابل بهسختی نظرش را تغییر دهد. به خاطر داشته باشیم، آنها که نظرشان را تغییر میدهند به چیزی دست مییابند که ما به آن دست نمییابیم: تغییر ذهن.
شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت ترجمان، تاریخ انتشار: ۲۶ تیر ۱۴۰۰، tarjomaan.com