شعار سال:

شب یلدا نیازی به معرفی و توضیح برای ایرانیان ندارد. پیر و جوان این کشور تقریبا به حد کافی با این آئین سنتی آشنایی دارند. آنچه که ممکن است برای خوانندگان جالب باشد، شباهت و تفاوت‌ها و خاص بودگی شیوه برگزاری و پاسداشت این شب در استان‌های مختلف است. متن حاضر به شیوه برگزاری یلدا در یازده استان اشاره دارد.

بخش اصلی آداب و رسوم شب یلدا در شهر‌ها و استان‌های مختلف کشور مشترک است؛ رسومی مانند جمع شدن خانواده با حضور بزرگ‌تر‌های فامیل، تفال به دیوان حافظ، خواندن اشعار سعدی و شاهنامه فردوسی، تعریف حکایت‌های پندآموز، خاطرات و داستان‌های اساطیری در تمام مناطق انجام می‌شود خوردن میوه‌هایی مانند هندوانه، انار، خربزه، میوه‌های خشک و تنقلاتی مانند آجیل‌های شیرین، تخمه و شیرینی هم در همه جا رایج است و بین همه محبوبیت دارد. فرستادن هدایا و پیشکش برای تازه‌عروس یا دختران نامزدکرده توسط خانواده داماد در اکثر شهر‌ها مرسوم است؛ این هدایا به‌طورمعمول شامل هندوانه و میوه‌های تزیین‌شده، پارچه، کله‌قند، طلا و ... است که در شهر‌های مختلف، تفاوت‌های مختصری در جزییات دارند.

در گذشته، مردم هر خطه از کشور پهناورمان، آداب و رسوم شب یلدا را به شیوه‌ای خاص به پا می‌داشتند. شب یلدا در هر استان یا منطقه، رنگ و بوی خاصی داشته که با سایر مناطق متفاوت بوده است. با گذشت زمان، اکثر این رسوم کمرنگ شده یا به دست فراموشی سپرده شده‌اند. در آستانه شب یلدا، بررسی چند نمونه از این آداب و رسوم جذاب خالی از لطف نیست.

 

آداب و رسوم شب یلدا در استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی

در میان استان‌های مختلف کشورمان، استان‌های آذربایجان شرقی و غربی رسوم و سنت‌های جالبی دارند.

در آذربایجان شرقی به هندوانه شب یلدا، «چیلله قارپیزی» گفته می‌شود. وجود این میوه در مراسم شب یلدا و خوردن آن به همراه خانواده طرفداران زیادی دارد؛ دلیل این استقبال به باوری قدیمی بازمی‌گردد که می‌گوید با خوردن چیلله قارپیزی، می‌توان در برابر سوز و سرمای زمستان و انواع بیماری مقاوم شد.

برخلاف امروزه، که هر خوراکی یا میوه‌ای در اکثر فصل‌های سال قابل‌دسترس است، در گذشته برای اجرای آداب و رسوم و تهیه تنقلات شب یلدا از ماه‌ها قبل آماده می‌شدند. از فصل تابستان، مقداری هندوانه و خربزه برای شب یلدا ذخیره می‌کردند و استفاده. انجام این کار شیوه‌های جالبی داشت. برای مثال هندوانه و خربزه را در پوشش‌های توری قرار می‌دادند و از بلندی آویزان می‌کردند، یا آن‌ها را در پوششی از کاه می‌گذاشتند. با این شیوه‌های سنتی، از خراب شدن میوه‌ها جلوگیری می‌کردند. تدبیر اندیشیدن از چند ماه قبل برای برگزاری این مراسم را می‌توان نوعی شور و انتظار برای به پا داشتن آداب و رسوم شب یلدا تلقی کرد که ریشه در پایبندی هم‌وطنانمان به آداب و سنت‌های اصیل ایرانی دارد. جالب است بدانید که در برخی نقاط آذربایجان مرسوم است که پس از خوردن میوه‌های شب یلدا، پوست آن‌ها در آب روان بریزند و معتقدند این کار برایشان خوش‌یمن است.

همچنین در نخستین سال ازدواج زوج‌های جوان تبریزی، پدر عروس برای سفره شب یلدای دختر و دامادش مقداری آجیل، هندوانه، شیرینی و پارچه هدیه می‌فرستد.

قاورقا یکی از محبوب‌ترین تنقلات استان‌های آذربایجان شرقی و غربی است که در بعضی نقاط دیگر کشور هم خورده می‌شود. این خوراکی پرطرفدار، مخلوطی از گندم برشته و شاهدانه است که در کنار لبو، حلوای گردو، و خشکبار‌هایی مانند مویز، بادام و سنجد، سفره شب یلدا را آب و رنگ می‌بخشد.

 

 

آداب و رسوم شب یلدا در استان مرکزی

در استان مرکزی، بدرقه پاییز و استقبال از زمستان طی سه مرحله و در سه شب متوالی انجام می‌شود. درواقع مردم این استان سه بار چله می‌گیرند: چله بزرگه، چله وسطی، چله کوچیکه. هر سه شب در فضایی شاد و باصفا، با حضور بزرگان فامیل به شب‌زنده‌داری می‌گذرد.

در میان آداب و رسوم شب یلدا در استان مرکزی، رسمی وجود دارد که به خوبی نمایانگر میهمان‌نوازی مردم مهربان این منطقه است. مرسوم است که برای پذیرایی و صرف شام با خانواده در این شب، از چند ماه قبل گوسفندی را انتخاب کرده و از آن به خوبی نگه‌داری می‌کنند تا گوشت شام یلدا را تامین کنند. به گوسفند اتلیک و به شام مفصلی که از گوشتش می‌پزند اتلیک شامو گفته می‌شود.

 

آداب و رسوم شب یلدا در استان مازندران

مازندرانی‌ها با خانه‌تکانی به استقبال شب یلدا می‌روند. آن‌ها با نظافت منزل، نه‌فقط برای ورود میهمان‌ها که برای شروع فصل جدید هم اعلام آمادگی می‌کنند. تکاپوی اهل خانه با پخت شامی مفصل برای «چله شو» یا «شب چله» ادامه می‌یابد. در برپایی این سنت قدیمی، جلوه‌های کدبانوگری و خانه‌داری زنان مازنی قابل‌مشاهده است.

برای مثال، علاوه بر تدارک ملزومات میهمانی و سایر آداب و رسوم شب یلدا، در مازندارن مانند بیشتر استان‌ها فرستادن هدیه برای تازه‌عروس یا دختران نامزدکرده از طرف خانواده داماد مرسوم است. در بین هدایایی که برای خانواده عروس فرستاده می‌شود، معمولا یک ماهی بزرگ هم هست که آن را تا حد ممکن تزیین می‌کنند. در تهیه و تزیین این هدایا به‌خصوص تزیین ماهی بزرگ، می‌توان میزان زحمت و سلیقه خانم‌های هر خانواده را محک زد. رسم فرستادن ماهی برای نوعروس خانواده، بین اهالی همه استان‌های شمالی کشور مشترک است و مردم این مناطق بر این اعتقادند که این کار، برای زندگی زوج جوان خیر و برکت به ارمغان می‌آورد.

 

 

آداب و رسوم شب یلدا در استان گیلان
آداب و رسوم شب یلدا در استان گیلان تا حد زیادی به رسوم استان مازندران شبیه است و همسایگی این دو استان، در ایجاد شباهت بی تاثیر نیست.

گیلانی‌ها درباره هندوانه شب یلدا، باوری شبیه به هم‌وطنان آذری دارند؛ آن‌ها بر این باورند که خوردن هندوانه، احساس سرما در زمستان و تشنگی در تابستان را از بین خواهد برد.

مردم گیلان هم به پیشواز شب یلدا می‌روند؛ آن‌ها در اوایل پاییز شروع به تهیه نوعی خوراکی به نام «آوکونوس» می‌کنند. «آو» به معنای آب و «کونوس» به‌معنای ازگیل است و از خوراکی‌های مخصوص شب یلدا در این منطقه به شمار می‌رود. برای تهیه آوکونوس، ازگیل خام را به همراه آب در خمره‌هایی می‌ریزند، سر خمره‌ها را محکم می‌بندند و درجایی خنک نگه می‌دارند. با رسیدن شب یلدا، ازگیل‌های رسیده را به همراه گلپر و نمک سرو می‌کنند. این خوراکی پرطرفدار از شب یلدا تا بهار سال بعد، برای پذیرایی از میهمانان ماستفاده می‌شود.

 

آداب و رسوم شب یلدا در استان خراسان
یکی از خوراکی‌های محبوب که با شروع پاییز طرفدار پیدا می‌کند، چغندر است که پس از پخته شدن، با نام «لبو» مورد‌استقبال قرار می‌گیرد. در استان خراسان، چغندر، هم به شکل پخته یا لبو و هم به شکلی محلی با نام «پختیک» سفره یلدا را رنگین می‌کند. پختیک همان لبو است که پس از پخت، خشکش کرده‌اند.

یکی از آداب و رسوم شب یلدا برای خراسانی‌ها، تهیه تنقلات محلی این منطقه با نام «شیرینی کف» است که هم تهیه و هم خوردنش طرفداران بسیاری دارد. تهیه شیرینی کف، کاری کاملا گروهی است و یادآور روحیه همکاری ایرانی‌ها در برپاداشتن مراسم و سنت‌های مختلف است تهیه این شیرینی، چندین مرحله دارد؛ در ابتدا، گیاهی به نام «چوبک» را تهیه و ریشه آن را جدا می‌کنند. پس از خیس کردن و چند بار جوشاندن، ریشه چوبک را در ظرف مخصوصی که «تغار» نامیده می‌شود می‌ریزند. این ظرف جنسی سفالی دارد و روی حرارت قرار می‌گیرد. برای نچسبیدن مواد به کف ظرف باید به‌طور مداوم هم زده شود. برای هم زدن هم از چوب‌های نازک درخت انار استفاده می‌شود. همان‌طور که ملاحظه می‌کنید تمام مراحل پخت این شیرینی سنتی، آداب و ابزاری خاص و بومی دارد. مردان و جوانان مواد را آن‌قدر هم می‌زنند تا سفت شود و بافتی شبیه گز اصفهان پیدا کند. سپس آن را با شیره یا شکر ترکیب و با مغز گردو یا پسته تزیین می‌کنند.

آداب و رسوم شب یلدا در استان خوزستان
آداب و رسوم شب یلدا در این استان، شباهت زیادی به سایر استان‌ها دارد؛ اما به‌طورقطعی می‌توان گفت که شیوه‌های مهمان‌نوازی و عادات خوراکی هر منطقه آن‌قدر خاص است که به این آیین، رنگ و بوی متفاوتی می‌بخشد. اما در خوزستان، خوراکی‌هایی که برای پذیرایی از میهمانان استفاده می‌شود، با سایر مناطق کشور متفاوت‌اند. در زمستان، پذیرایی با خرما و ارده متداول است که در شب یلدا هم کاربرد دارد. قلیه ماهی هم از معروف‌ترین و خوش‌طعم‌ترین غذا‌های جنوبی است که در هر مراسمی سفره‌ها را زینت می‌بخشد.

آنچه درباره یلدا نباید از خاطر برد، نقل داستان‌های اساطیری و افسانه‌های محلی است که فرهنگ فولکلور ایرانی را زنده نگه می‌دارد. یکی از معروف‌ترین افسانه‌های منطقه خوزستان، داستان «قارون» است که در شب یلدا هم بازگو می‌شود. طبق یک باور قدیمی که بین اهالی این منطقه رواج دارد، در شب یلدا و همزمان با طلوع سپیده، مردی به نام قارون که از ظاهر و لباسش می‌توان او را هیزم‌شکن دانست، از راه می‌رسد و برای خانواده‌های فقیر چوب هدیه می‌آورد تا در اولین ساعات شروع زمستان، از سرما در امان باشند. بر اساس افسانه‌ها، چوب‌ها به طلا تبدیل می‌شوند و فقرا را به ثروت و مکنت می‌رسانند. داستان قارون، این مرد نیکوکار، تبلور روحیه کمک به همنوع در ایرانیان و گرفتن دست نیازمندان است. چنین افسانه‌هایی هرگز کهنه نمی‌شوند، چون در دل پیامی پنهان دارند که با گِل مردم این مرزوبوم سرشته شده است.

آداب و رسوم شب یلدا در استان قزوین
استان قزوین به شیرینی‌های متنوعش شهرت دارد و زنان قزوینی برای هر مناسبت مهمی، شیرینی خانگی تدارک می‌بینند؛ بنابراین چندان دور از انتظار نیست که پختن شیرینی سنتی یکی از آداب و رسوم شب یلدا در قزوین باشد. از محبوب‌ترین شیرینی‌های قزوین می‌توان به باقلوا، پادرازی، نان چای، نان بادامی و نان نازک اشاره کرد.

قزوینی‌ها هم مانند مردم بسیاری دیگر از استان‌ها در تلاشاند تا افسانه‌ها را زنده نگه دارند و آن‌ها را به نسل‌های بعدی منتقل کنند. آن‌ها برای انجام این حرکت فرهنگی مهم، دورهمی شب یلدا را فرصتی مغتنم می‌شمارند. یکی از محبوب‌ترین داستان‌های قدیمی این استان، داستان ننه سرماست که هنوز هم توسط بزرگ‌تر‌های فامیل برای بچه‌ها نقل می‌شود. در این افسانه‌ها، شروع زمستانآغاز حکومت ننه سرما بر طبیعت است که تا آمدن بهار و عید نوروز ادامه پیدا می‌کرد. آن‌ها برای پیش‌بینی وضع هوا، داستانی جالب نقل می‌کردند؛ اگر در شب یلدا باران می‌بارید، قطرات باران به اشک‌های ننه سرما تعبیر می‌شد. اگر برف می‌بارید، او را در حال بیرون ریختن پنبه‌های لحافش تصور می‌کردند و اگر از آسمان تگرگ نازل می‌شد، علت آن را پاره شدن گردنبند مروارید ننه سرما می‌دانستند.

 

آداب و رسوم شب یلدا در استان کردستان
مردم استان کردستان هم مانند بسیاری دیگر از هم‌وطنانمان، با شور و شوق فراوان و از اواخر تابستان به استقبال آیین شب یلدا می‌روند. هم‌وطنان کُرد که میهمان‌نوازی‌شان زبانزد خاص و عام است، برای تازه نگه‌داشتن بعضی خوراکی‌ها مانند انگور و بادام، آن‌ها را از سقف اتاقی خنک می‌آویزند. همچنین به دلیل در دسترس نبودن میوه‌های تابستانی در این منطقه سردسیر، از قدیم مرسوم بوده است که در تابستان خربزه را به‌صورت ترشی درآورند و با استفاده از آن در شب یلدا، سفره را رنگین کنند. یکی از غذا‌های محلی که برای شام شب یلدا به‌خصوص در سنندج تدارک دیده می‌شود، دلمه با نان سنگک است که طرفداران بسیاری هم دارد.

در آداب و رسوم شب یلدا، پذیرایی از میهمانان و استقبال گرم از آن‌ها جایگاه ویژه‌ای دارد. مردم کردستان برای میهمانان سنگ تمام می‌گذارند و برای بهتر برگزار کردن «شو چله» (شب چله به گویش محلی)، از هیچ تلاشی دریغ نمی‌کنند.

 

آداب و رسوم شب یلدا در استان همدان
آداب و رسوم شب یلدا در بیشتر استان‌های کشور مشترک است، اما در هر منطقه، برگزاری یک یا چند رسم منحصر به همان ناحیه، اجرای این آیین باستانی را متفاوت کرده و به آن حال و هوایی بومی خاص همان منطقه را می‌بخشد. برای مثال در همدان، رسم جالبی به نام «فال سوزن» وجود دارد. در حین برگزاری میهمانی شب یلدا و در حضور افراد فامیل، زنی سالخورده به‌صورت پیاپی، شروع به خواندن اشعاری می‌کند؛ همزمان با او، دختربچه‌ای بعد از به‌پایان رسیدن هر شعر، روی پارچه‌ای مخصوص که باید کاملا نو و دوخته نشده باشد، سوزن می‌زند. حاضران که گرداگرد اتاق یا دور کرسی نشسته‌اند، در دل نیت می‌کنند و شعر‌ها را با نیت قلبی خود تطبیق می‌دهند و به‌عنوان فالشان در نظر می‌گیرند. این آیین به‌عنوان یک میراث فرهنگی، ثبت ملی شده است.

آداب و رسوم شب یلدا در استان لرستان
یکی دیگر از رسوم محلی که برگزاری شب یلدا در مناطق مختلف را منحصربه‌فرد می‌کند، به استان لرستان تعلق دارد. مردم لرستان به شب یلدا، «شو اول قاره» می‌گویند. آن‌ها در این شب، علاوه بر شب‌نشینی، دید و بازدید از اقوام، فال حافظ و پختن غذا‌های خاص، رسم جالب دیگری هم دارند که توسط جوانان و نوجوانان انجام می‌شود. جوانان لرستانی به پشت‌بام می‌روند و با پرت کردن شال یا چادری به داخل خانه همسایه و خواندن اشعاری مخصوص به زبان محلی، تقاضای دریافت آجیل، شیرینی و میوه می‌کنند. وجود شباهت بین این رسم و «قاشق زنی» در شب چهارشنبه‌سوری، نشان‌دهنده پیوستگی آداب و رسوم ایرانی و برپادارنده سنت حسنه سهیم شدن در شادی‌های جمعی دیگران است.

 

 

آداب و رسوم شب یلدا در استان کهگیلویه و بویراحمد
شب یلدا در کهگیلویه و بویراحمد، با «متیل گفتن» پیرترین عضو خانواده رونقی دیگر پیدا می‌کند. متیل، داستانی افسانه‌ای و طولانی است که نسل به نسل و به‌طور شفاهی نقل می‌شود؛ حفظ این افسانه‌ها و انتقال آن‌ها به نسل‌های بعد، نشانگر تعهدی است که ایرانیان برای حفظ سنت‌ها و اصالت خود احساس می‌کرده‌اند.

یکی از معروف‌ترین متیل‌ها، داستان معروف دو برادر به نام‌های «احمعیل و مهمعیل» است. آن‌ها به سفارش مادرشان به کوه می‌روند؛ روی قله می‌ایستند و «چلوس» یا آتشی که در دست دارند را با تمام قدرت به هوا پرتاب می‌کنند؛ اگر چلوس در بازگشت به خشکی بخورد، زمستانی سرد و خشک در پیش است که خسارت‌های فراوانی به کشاورزان و دامداران وارد می‌کند. اگر چلوس به دریا بخورد، زمستانی پر از بارش برف و باران و سالی سرشار از رونق کشاورزی در راه خواهد بود. اهمیت نزول برکت‌های آسمانی در فرهنگ مردم کهگیلویه و بویراحمد، حتی در پذیرایی شب یلدا هم مشهود است؛ در این شب غذا‌هایی مانند شیر برنج و آش دوغ پخته می‌شود که رنگ سپیدشان یادآور برف و پخت آن‌ها در حکم آرزوی زمستانی پربرکت است.

 

آداب و رسوم شب یلدا، در هر گوشه از کشورمان با کمی تفاوت در جزییات، برگزار می‌شود؛ اما فراموش نکنیم که هدف اصلی و مقصود نهایی از به‌پاداشتن این آیین، تاکید برکنار هم بودن و همدلی با یکدیگر است. پس ما هم این رسم شیرین ایرانی را به پا می‌داریم تا مهر و دوستی را حفظ کرده و به نسل‌های آینده انتقال دهیم.

 

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از وب سایت جاباما، تاریخ انتشار: آذر ۱۴۰۰، کد خبر:..... ، www.jabama.com