شعار سال: چهارمین نشست «آسیب شناسی نظریه های علم دینی و اسلامی سازی معرفت»، با سخنرانی دکتر خسرو باقری و حسن عبدی در محل جامعه المصطفی(ص) العالمیه (نمایندگی تهران) برگزار شد.

در ابتدای این نشست دکتر خسرو باقری به ارایه نظریه خود در باب تولید علم دینی پرداخت و گفت: زمانی که از علم دینی صحبت می کنیم بستگی دارد که مقصود ما از علم دینی چه باشد. در بستر ارتباط میان علم و دین می توان در مورد علم دینی نظرات مختلفی را ارائه کرد از جمله اینکه این ارتباط را ممتنع بدانیم که این مورد قبول ما نیست و یا آن را ممکن بدانیم.

استاد دانشگاه تهران اظهار کرد: اگر علم را به معنای علم تجربی در نظر بگیریم و آن را فعالیتی بدانیم که تابع مشاهده است، بر این مبنا که انسان وقتی که به واقعیات توجه می کند به تصمیم هایی می رسد و این تصمیم ها به صورت دریافت علمی به او می رسد.

باقری تصریح کرد: در چنین حالتی علم دینی معنا ندارد چون تغذیه کننده علم واقعیات هستند، حال در این وادی دین چه نقشی دارد؟ اگر علم را معنایی مشاهده ای در نظر بگیریم، علم دینی چندان معنا نخواهد داشت.

وی ادامه داد: اما زمانی می گوییم علم تابع ایدئولوژی است. در این حالت می توان از رویکردهای علمِ ایدئولوژیک برداشت های مختلفی بر پایه ایدئولوژی داشته باشیم مثلا اگر فردی سوسیالیست باشد در فضای سوسیالیستی می تواند جنبه علمی را از این منظر بررسی کند.

استاد دانشگاه تهران گفت: اگر دین را در ردیف ایدئولوژی ها قرار دهیم می توان گفت که علم دینی و اسلامی داریم، می توان آن زمان رابطه دین و علم با هم را رابطه ای تباینی دانست. در اینجا علم دینی معنا می یابد اما معنایی که به شدت ایدئولوژیک است. در این جایگاه علم در خطر از دست رفتن عینیت قرار می گیرد.

این محقق با بیان اینکه موارد فوق حالاتی است که می تواند در حوزه علم دینی تصور شود، ابرراز کرد: اما تصوری که در این میان قابل دفاع به نظر می رسد آن است که علم را آمیزه ای از عینیت ها و ارزش ها بدانیم، یعنی علم نه امر مشاهده ای محض است و نه امر ایدئولوژیک که هر کسی برای خودش علم را تعریف و درست کند که اگر چنین شود به تدریج بافت عظیمی از معرفت های لازم برای آن ایدئولوژی گسترش می یابد.

وی با اشاره به اینکه نوع تفسیر ما در تکوین علم دینی اثرگذار است، افزود: از نظر بسیاری دین جنبه معرفتی ندارد بلکه احساسی است. عده ای می گویند زبان دین زبان احساسی و نمادین است و شاید از این جهت شبیه شعر باشد و استعاره در آن مطرح شود مثل (عروج) که برخی می گویند نباید تصور کنیم که عروج به معنای بالا رفتن و حرکت و بلند شدن است بلکه به معنای نوعی اعتلا است.

باقری ادامه داد: حال اگر تفسیر ما از دین این باشد که دین مجموعه ای معرفتی است یعنی بخش معرفتی در دین وجود دارد باز هم با چند حالت مواجهیم. یک حالت این است که دین را وسیله ای بدانیم که آیینه تمام نما از جهان به ما بدهد که من به آن رویکرد دایرة المعارفی نام می نهم.

وی گفت: استدلال های مختلفی مطرح شده از جمله اینکه اسلام دینی است که همه حقایق را به دلیل خاتمیت در خودش دارد؛ اگر در این جایگاه بخواهیم از علم دینی صحبت کنیم دین حالت استنباطی یا همان هرمنوتیک پیدا می کند، بنابراین، ممکن است فرد بگوید از مطالعه احادیث و روایات می توانیم حوزه های مختلف مثل روان شناسی، جامعه شناسی یا بسیاری دیگر از حوزه ها را تدوین کنیم. من این رویکرد را قابل قبول نمی دانم از جمله اینکه خاتمیت دلیل بر این نیست که اسلام جامع جمیع علوم شود.

استاد دانشگاه تهران تصریح کرد: استدلال از خاتمیت به جامعیت، استدلالی نیست که انسان را به یقین برساند. بشر با نیازهای مختلفی که دارد بر اساس آن از این علوم استفاده می کند پس موکول کردن این موارد به امر شبه محال عجیب است.

باقری گفت: اما تصور دیگری که از دین می تواند وجود داشته باشد این است که جنبه معرفتی برای دین قایل شویم که بر اساس آن باید ملازمت دارد. آدمی چه به صورت فردی و چه به صورت اجتماعی چه موجودیتی دارد؟ چنین معرفت هایی را یافتن از لوازم اساسی و رسالت دین است.

وی با اشاره به اینکه علم تلاش بشری با اتکا بر سرمایه های فکری و فرهنگی است، ادامه داد: علم در حالی که جنبه عینیت دارد با مسایل فکری و فرهنگی نیز ارتباط دارد و از این جهت است که میان نظریه های علم رقابت مطرح می شود. اگر بتوانیم دین را مجموعه دارای بخش های معرفتی ویژه بدانیم آن موقع بستر برای رویش علم دینی فراهم می شود.

استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه علمِ دینی جزو رسالت های اساسی خود دین نیست، افزود: این مقصود جزو نیازهای بشری است که یکی از بسترهایش می تواند دین باشد. دین هیچ وقت با این ادعا نیامده است که مشکلات پزشکی و معیشتی انسان را حل کند. پیامبران نیز برای این حرف ها نیامده اند.

وی گفت: سخنان دین از جنس علم تجربی نیست و دین با تاملاتی نظیر فلسفه و به بیان دیگر از بُعد عقلانی مرتبط است. ادعای دین از این جنس است، پس چون علم دینی تجربی نیست با تجربه نیز به ابطال نمی رسد.

این گزارش می افزاید:‌ در ادامه دکتر حسن عبدی به عنوان منتقد حاضر در نشست با اشاره به بخش هایی از سخنان دکتر خسرو باقری گفت: نظریه دکتر باقری از ابعاد مختلفی جالب توجه است. من با توجه به اینکه رویکردم بیشتر انتقادی است سعی می کنم از ابعاد مستقل بحث گذر کنم.

وی اظهار کرد: مساله نخست مفهوم شناسی است. در بحث علم دینی از مهمترین مباحث مفهوم شناسی است. اما سوال آن است که مقصود ما از علم و دین و در مجموع علم دینی چیست؟

عبدی گفت: نکته دیگر اینکه دکتر باقری سیر منطقی در بحث داشتند، از مفهوم شناسی آغاز و در ادامه به اصول و مبانی پرداخت. نقطه مثبت که دیدگاه ایشان برجسته است این است که دیدگاه خود را در خلاء مطرح نکردند و می توان گفت که بحث علمی را در آثار ایشان نیز شاهدیم اما این نقاط مثبت مانع از طرح ابهامات نیست.

این پژوهشگر در ادامه افزود: دکتر باقری عنوان کردند تعاریف مختلفی از علم و دین مطرح شده است. ولی زمانی که نگاه جامع به نظریه ایشان داشته باشیم به نظر می آید که منظور ایشان از دین مجموعه ای از متون نقلی است.

وی با بیان اینکه طبق تلقی رایج و دست کم در تفکر رایج اسلامی کتاب، سنت، اجماع و عقل منبع دینی به شمار می آیند، تصریح کرد: برخی این چهار مولفه را در عقل و نقل عصاره کرده اند.

عبدی با طرح این پرسش که اگر چنین تعریفی را قبول کنیم در آن صورت منحصر کردن دین به آیات و روایات چه وجهی خواهد یافت، ادامه داد: دکتر باقری از سوی دیگر عنوان می کند منظور از علم همان علم انسانی تجربی است. سوال آن است که آیا علم انسانی تجربی از سایر انواع علم جداست؟ آیا علم تجربی از علوم عقلی جداست یا پیوندی میان این دو وجود دارد؟ مطالعه آثار دکتر باقری نشان می دهد که میان این سنخ علوم در هم آمیختگی وجود دارد.

وی با بیان اینکه نباید نسبت به گزاره های عقلی به مثابه پیش فرض نگریست، گفت: در تولید علم دینی باید گزارهای عقلی درست را مبنا و اساس کار قرار دهیم، بُعد دیگری از ابهام نسبت به مباحث دکتر باقری این است که به نظر ایشان نگاه برون دینی را مبنای کار خود قرار داده اند.

بنابر این گزارش، دکتر باقری در ادامه به ارائه پاسخ نسبت به نقدهای وارد شده پرداخت. وی از جمله به مساله عقل عقلا به عنوان منبع اشاره کرد و گفت: چه کسی می تواند عقلا را مهار کند؟ بزرگترین خردمندان جهان چه ملحد و الهی هر دو دسته نظراتی دارند.

وی گفت: شاید تلاش عقلانی بلندمدت به نتایجی ختم شود اما این مهم تاریخ می خواهد. اگر قرآن حکم می دهد، عقل عقلا هم باید حکم دهد ولی آیا می توان در مورد عقل عقلا به همان شکل نگریست؟ بعید است که خدا کار دین خود را احاله به عقل عقلا کند که در این صورت دین دچار نسبیت گرایی می شود. پس تعریفی که از دین می کنیم و جایی که عقل از آن مستقل است قطعا با مشکلاتی مواجه خواهد شد.

با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از خبرگزاری شبستان، تاریخ انتشار 11 بهمن 1395، کد مطلب:605393 : www.shabestan.ir