شعار سال:قنات یکی از ابتکارات ارزشمند ایرانی‌ها در گذشته محسوب می‌شود که درحال‌حاضر نیز در زمینه‌های مختلف از محیط زیست گرفته تا مهندسی و مدیریت آب حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. درحالی‌که سازمان‌های بین‌المللی، قنات را با نام ایران می‌شناسند و بر ترویج علم قنات در کشور‌های خشک و نیمه‌خشک تأکید دارند اما کارشناسان معتقدند در ایران به جایگاه این میراث تاریخی و نقش آن در حل بحران آب کمتر توجه می‌شود. در این ارتباط با مرتضی تفتی، استاد و مؤسس دانشکده قنات یزد گفت‌وگویی داشته‌ایم که در متن زیر می‌خوانید:

به تاریخچه‌ای از قنات اشاره بفرمایید؟
نخستین بار قنات در ایران حفر شد. در یک بازه زمانی ٥٠٠ ساله این فناوری به ٣٤ کشور جهان تسری پیدا کرد و اکنون در این کشور‌ها که در مناطق خشک و نیمه‌خشک قاره‌های آسیا و آفریقا قرار دارند، قنوات فعال هستند و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند. ٦٥ درصد از مجموع قنوات دنیا در ایران بوده و ٣٥ درصد باقی‌مانده در ٣٤ کشور دیگر وجود دارند. از قنوات ایران درحال‌حاضر حدود ٣٠ هزار رشته زنده هستند که به علت بروز خشکسالی‌ها، سیل، زلزله و سایر حوادث این آمار در حال تغییر است. از ٣١ استان کشور ١٨ استان دارای قنات هستند و در دشت‌های آن ها تماما قنات وجود دارد، اما در استان‌هایی که قنات وجود ندارد، دشت‌ها در معرض خطر هستند. به‌ طور متوسط ٣٠ هزار رشته‌قنات در سطح کشور فعال است که استان‌های خراسان‌رضوی با پنج هزار رشته‌قنات، خراسان جنوبی با چهار‌هزارو ٥٠٠ قنات و سپس استان‌های یزد و اصفهان بیشترین تعداد قنوات را دارند.

قنات در حل بحران آب چه نقشی دارد؟
مشکلی که در بحث آب به‌ویژه آب‌های زیرزمینی وجود دارد، این است که چون مردم، پایین‌آمدن سطح آب‌های زیرزمینی را نمی‌توانند با چشم بینند، برای آنها بحران آب چندان محسوس نیست و نمی‌توانند صحبت‌های کارشناسان را مبنی بر اینکه سطح آب‌های زیرزمینی پایین رفته و جبران‌شدنی نیست، بپذیرند این در حالی است که هرچه جلوتر می‌رویم بحران آب پررنگ‌تر می‌شود. یکی از راه‌حل‌های کم‌آبی، قنات است زیرا قنوات به هیچ عنوان مزاحم سفره‌های آب زیرزمینی نیستند به‌عبارت دیگر قنات آب را از اعماق زمین بیرون نمی‌کشد بلکه به‌صورت عمودی از روی سفره آب برداشت می‌شود درحالی‌که چاه‌ها به‌صورت افقی تا اعماق زمین حفر می‌شوند و آب بیرون‌ کشیده می‌شود. همچنین برای استخراج آب از قنات به هیچ‌گونه انرژی الکتریکی یا سوخت فسیلی نیاز نیست و قنات کمترین زحمت و دردسر را برای کشاورزان دارد.

آیا آن‌گونه که باید از این میراث تاریخی بهره می‌بریم؟
ما با قنوات قهر کرده‌ایم و با تفکر اینکه مدرن شده‌ایم، مزایای این سنت ارزشمند را از یاد برده‌ایم. قنوات یک منبع مطمئن و پایدار برای استحصال آب بوده و در سطح دنیا دارای جایگاه ویژه‌ای هستند، اما متأسفانه کارشناسان دستگاه‌های مرتبط با قنات نیز از مزایای بی‌شمار قنوات بی‌اطلاع هستند و افرادی که مسئول حفاظت از آن ها هستند، با بی‌اطلاعی خود در حق قنوات دشمنی می‌کنند. از ٦٤٠ دشت موجود در سطح کشور، در دشت‌هایی که قنات وجود ندارد، بیلان یا تراز آب زیرزمینی منفی است؛ یعنی مقدار آبی که ما از زمین خارج می‌کنیم، از بارندگی‌ها بیشتر است. به دلیل اینکه قنات‌ها از آب‌های زیرزمینی استفاده می‌کنند، اندک تغییراتی در سطح آب‌های زیرزمینی قنات را خشک می‌کند.

دلیل اصلی خشک‌شدن قنوات چیست؟
هرچند تنها دلیل خشک‌شدن قنات‌ها وجود چاه‌ها نیست، اما می‌توان گفت دلیل عمده آن وجود چاه است. چاه مزاحم قنات است و نباید در حریم قنوات چاه حفر شود. ١١ دلیل اصلی برای خشک‌شدن قنوات وجود دارد که یکی از این دلایل چاه است و از دیگر دلایل می‌توان به مهاجرت روستاییان به شهرها، اختلاف مالکان، بلایای طبیعی مانند سیل، زلزله و... اشاره کرد. به طور متوسط ١٠ درصد نیاز بخش کشاورزی به وسیله قنوات تأمین می‌شود که این آمار در سال‌های پرآب و کم‌آب متغیر بوده به‌طوری‌که در سال‌های پرآب هشت میلیارد مترمکعب از ٨٠‌ میلیارد مترمکعب آب مصرفی را قنوات تأمین کرده‌اند و در سال‌هایی که با خشک‌سالی مواجه بودیم، سه میلیارد مترمکعب از آب موردنیاز از قنوات تأمین شده است.

برای حفظ قنوات چه اقداماتی صورت گرفته است؟
لزوم حفظ قنوات و و احیای قنات‌هایی که در سال‌های گذشته خشکیده‌اند، یک اولویت به شمار می‌رود. یکی از اقداماتی که دولت انجام داده این است که در سال ١٣٧٦ خورشیدی با مصوبه مجلس مقرر شد سالانه اعتباری به سازمان جهاد کشاورزی استان داده شود تا صرف مرمت و بازسازی قنوات شود، این نخستین بار بود که چنین اقدامی برای قنوات رخ داد تا قنوات کم‌آب، پرآب شوند، پرآب‌ها حفظ شوند و آن هایی که خشک شده‌اند، به چرخه حیات بازگردند.

با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری ایانا، تاریخ انتشار: 21 بهمن 1395، کدخبر: 40562، www.iana.ir