شعار سال: این مسجد در مجاورت بناهای مهم دوران صفوی ازجمله عالی قاپو و مسجد شیخ لطف الله در محدوده­ مجموعه بناهای مهم دوران صفوی قرار دارد. ورودی اصلی این مسجد در ضلع جنوبی میدان نقش جهان قرار گرفته است. دسترسی به بنا از خیابان استانداری و کوچه های عمود(گذر سعدی و پشت مطبخ) بر میدان به سهولت بوده و از خیابان های حافظ و سپه نیز پس از ورود به ضلع شمالی میدان، امکان پذیر است. این مسجد مهم ترین مسجد دوره صفویه در شهر اصفهان است که هم به لحاظ عظمت معماری و هم کثرت تزیینات حائز اهمیت می باشد. ساخت مسجد جامع عباسی که در ضلع جنوبی میدان نقش جهان قرار دارد در سال ۱۰۲۰ هجری قمری به فرمان شاه عباس اول و در بیست و چهارمین سال سلطنت وی شروع شده و به منظور تزیین میدان، در سال ۱۰۲۵ هجری قمری و در حالی که هنوز مشغول پی‌ریزی قسمت های دیگر مسجد بوده‌اند، سردر نفیس کاشیکاری معرق آن را به اتمام رسانیده‌اند. این مسجد شاهکاری جاویدان از معماری و کاشیکاری و حجاری ایران در قرن یازدهم هجری است و آخرین تاریخ های ثبت شده در مسجد، سال ۱۰۷۷ هجری قمری یعنی آخرین سال سلطنت شاه عباس دوم و ۱۰۷۸ هجری یعنی اولین سال سلطنت شاه سلیمان و نیز سال ۱۰۹۵ هجری قمری است و نشان می دهد که اتمام تزیینات و الحاقات مسجد، در دوره‌­ جانشینان شاه عباس اول صورت گرفته است.

در کتب تاریخی مشهور عهد صفویه مانند «عالم آرای عباسی» و «وقایع السنین و الاعوام» همه جا از این مسجد به نام «مسجد جامع عباسی» و «مسجد جامع جدید عباسی» یاد شده است. کتیبه سردر مسجد به خط ثلث «علیرضا عباسی» و مورخ به سال ۱۰۲۵ هجری قمری حاکی از آن است که شاه عباس این مسجد را، که در کتیبه مسجد جامع نامیده شده، از مال خالص خود بنا کرده و ثواب آن را به روح جد اعظمخود، شاه طهماسب اهداء کرده است.

در زیر این کتیبه به خط «محمدرضا امامی» کتیبه دیگری نصب شده که به موجب آن از مقام معماری و مهندسی معمار مسجد جامع جدید اصفهان (در مقابل مسجد جامع عتیق) یعنی استاد علی‌اکبر اصفهانی و ناظر ساختمان «محب علی بیکالله» تجلیل شده است. کتیبه‌های مسجد، کار خطاطان معروف عهد صفویه مانند «علیرضا عباسی» و «عبدالباقی تبریزی» و «محمدرضا امامی» و «محمدصالح امامی» است و تزیینات عمده‌­ی آن از کاشیهای خشت هفت رنگ ومعرق است.

معماریمساجد جامع به عنوان اصلی‌­ترین عنصر شهر و ممیزه­‌ «شهر»، جایگاه ویژه­‌ای در معماری و شهرسازی پس از اسلامی دارند. نقش مساجد جامع در شکل­‌دهی کالبدی عناصر شهری دیگر همانند بازارها، معابر از یک سو و عنایت ویژه‌­ حکام اسلامی به ساخت مسجد جامع شهر در هر دوره، از سوی دیگر، سبب شده تا همواره مسجد جامع به عنوان یک نشانه­‌ شهری قابل توجه در کل شهر مطرح باشد. مسجد جامع عباسی نیز به علت جامع بودن آن در دوره صفوی حائز اهمیت است.

میان محور سردر که رو به میدان نقش جهان ساخته شده و محور مسجد که رو به قبله است، زاویه ای پدید آمده که معمار آن را به بهترین گونه پاسخ داده است. میدان نقش جهان رون اصفهانی دارد، یعنی حدودا رو به جنوب است، اما مسجد رو به جنوب غربی است. معمار ایوان جنوبی مسجد در پشت هشتی را، به گونه ای چرخانده که از هشتی می توان میانسرای مسجد را دید ولی نمی‌توان مستقیم به آن وارد شد، بلکه باید از یکی از دو دالان گرداگرد ایوان به میانسرا رسید. در پشت دالان طویل تر، آبریزگاه‌ها و وضوخانه جای دارد.

بیننده پس از ورود از درآیگاه ورودی و هشتی طی سلسله مراتبی و با چرخش از دالان ها وارد صحن مسجد شده و در جهت قبله قرار می گیرند. در اصلی مسجد شاه که در ضلع جنوبی میدان و در زیر مقرنس عالی سردر باشکوه آن واقع گردیده و با نقره و طلا پوشش داده شده شامل اشعاری به خط نستعلیق است که سال اتمام و نصب آن را به زمان شاه صفی جانشین شاه عباس اول نسبت می دهد که از سال ۱۰۲۸ تا۱۰۵۲ قمری سطلنت کرده است.

مسجد از مساجد چهار ایوانی است، میانسرای مسجد، تناسبات شش پهلوی منتظمی دارد. در دو گوشه جنوب شرقی و جنوب غربی صحن مسجد دو مدرسه بنام ناصری و سلیمانیه وجود دارد. اولی به دست ناصرالدین شاه و دومی به دست شاه سلیمان تعمیر شده‌اند.

در مدرسه جنوب غربی مسجد، قطعه سنگ ساده‌ای به شکل شاخص در محل معینی تعبیه شده است که ظهر حقیقی اصفهان را در چهار فصل نشان می‌دهد و چنانکه می‌گویند محاسبه آن را «شیخ بهائی» دانشمند و فقیه و ریاضیدان معروف عهد شاه عباس انجام داده است. سطح فوقانی این شاخص به شکل مثلث قائم‌الزاویه است که وتر مثلث در جهت طرفی است که ظهر را تعیین می‌کند و یک ضلع مجاور زاویه­ قائمه وصل به دیوار است و ضلع دیگر نماینده قبله مسجد است.

گنبد بزرگ مسجد، دو پوسته گسسته است. آهیانه‌ آن، گنبد سبویی است چون دهانه آن بزرگ بوده و نزدیک به ۲۰ متر است، از مهم ترین گنبدهای دوپوش بوده، فضای خالی بین دوپوش چوب بست‌هایی قرار گرفته است، "خود” آن "گنبد ناری” است و معمار گنبد، استاد "فریدون نایینی” است.

از نکات جالب این مسجد انعکاس صوت در مرکز گنبد بزرگ جنوبی آن است، ارتفاع گنبد عظیم از سطح زمین ۵۲ متر و ارتفاع مناره‌های داخل آن ۴۸ متر و ارتفاع مناره‌های سردر آن در میدان نقش جهان ۴۲ متر است. قطعات بزرگ سنگ‌های مرمری یکپارچه و سنگاب‌های نفیس، به ویژه سنگاب نفیس شبستان غربی گنبد بزرگ که مورخ به سال ۱۰۹۵ هجری قمری است.

عالی ترین کاشیکاری مسجد در سردر ورودی آن قرار گرفته و سراسر آن با رنگ بندی های کامل آکنده از کاشی هفت رنگ و معرق است. قوس اصلی ورودی با سه ردیف مارپیچ تزیینی آبی روشن قاب بندی شده و از داخل گلدان هایی مرمرین حجاری شده قوس را در بر گرفته است. "قاب های نیم گنبد با ستارگان و پیچک های تاک فراز آمده از گلدان ها تزیین شده است. قاب های باشکوه همچون سجاده هایی که مدخل را در برگرفته باشند، با سنگ مرمر تزیین یافته اند. بقیه مسجد با کاشی های نامرغوب‌تر هفت رنگ آذین یافته است.

در بخش بالا خانه‌ روی سردر مسجد یک قاب کاشی معرق با نقش حیوانی- دو طاووس سبز رو به روی هم، وجود دارد، که در سنت های ایرانی نماد "ابدیت” است. در قاب کاشی های دیگر، گنجشک ها و شاخه های گل و بته در کنار هم قرار دارند؛ این نقوش یادآور بهشت و باغ های باطراوت و جاودانه ی آن است. عبارات "الله”، "محمد” و "علی” با استفاده از خطوط کوفی بنایی سر در را تزیین داده است.

درمسجد امام اصفهانفرامین متعددی از دوران شاه عباس اول بر روی الواح سنگی نقر و نصب شده است. اگرچه هر قسمت این بنای تاریخی دارای ارزش و اهمیت است اما بعضی از قسمت های آن شاخص‌تر و دارای ویژگی‌های بیشتری هستند از جمله، منبر آن یکپارچه از سنگ سماق است. این منبر چهارده پله دارد و پله چهاردهمی از بقیه پله‌ها پهن‌تر و نشیمنگاه واعظ است. از این منبر بیشتر در فصل سرد زمستان استفاده می‌شود.

همچنین در قسمت فوقانی محراب دولابچه‌ای در دیوار تعبیه شده که سه متر طول و دو متر عرض دارد. دولابچه، از چوب عود ساخته شده و با تیغه‌های طلا زینت یافته و دارای حلقه‌های زرین است. در مسجد جامع عباسی اصفهان واقع در میدان نقش جهان چهارمنار بسیار زیبا دیده می‌شود که شاهکار معماری عصر صفوی است و از نظر کاشیکاری و تزئینات دیگر از شاهکارهای هنری محسوب می‌شود.

دو منار آن که در طرفین گنبد قرار دارد، هر کدام به ارتفاع ۴۸ متر است. ارتفاع هر یک از دو منار دیگر که در سر در مسجد قرار گرفته ۴۲ متر است. نقوش اسلامی این دو منار به صورت ختایی شطرنجی بر روی زمینه فیروزه‌ای است. هنر معماری این منارها به صورتی است که از بازار قیصریه روبه روی هم دیده می شوند. درمجموع باید گفت که مسجد جامع عباسی، شاخصه مهم معماری دوران صفوی و میدان نقش جهان است.

با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از پایگاه خبری تحلیلی حوزه فرهنگ و هنرما، تاریخ 8 فروردین 96، کد مطلب: 28498: www.honarma.ir