تعزیه‌خوانی که هنری اصیل از سوی ایرانیان تلقی می‌شود، سال 1389 به ثبت جهانی در یونسکو نیز رسیده است تا با استمرار و اجرای پیاپی آن به عنوان میراثی برای جهانیان حفظ شود.

آنچه تعزیه‌خوانان قدیمی و هنرمندان حرفه‌ای این حوزه سعی دارند این است که مانع از ورود نسخ بی‌پایه و اساس از روایت‌ها شوند و آنچه که از اعتبار لازم برخوردار است را در قالب نمایش به اجرا در آورند.

البته تعزیه اصطلاحات و مفاهیم خاص و زیادی دارد که بسیار استعاری است. این مفاهیم شامل شبیه‌گردانی (تعزیه)، شبیه (بازیگر تعزیه)، مقتل نویس (نویسنده نسخه و متن نمایش تعزیه)، معین‌البکا (کارگردان تعزیه)، ناظم‌البکا (دستیار کارگردان تعزیه)، بانی (سرمایه‌گذار و تهیه‌کننده)، فرد (نسخه و متن نمایشنامه تعزیه)، بچه‌خوان (کسی که به جای دو طفلان مسلم می‌خواند)، زینب خوان (بازیگر مرد جوانی که در نقش حضرت زینب بازی می‌کند)، رجز خوانی (هنگامی که اولیا -خاندان پیامبر- و اشقیا -مخالفان پیامبر- در مقابل هم از افتخارات و اصل و نسب خود حرف می‌زنند)، اشتلم خوانی (با پهلوان‌‌خوانی هنگامی که اشقیا بابیان غلو شده گفتگوهایشان را بیان می‌‌کنند در حالی که اولیا در یک دستگاه موسیقی گفتگو را به آواز بیان می‌کنند که به آن تحریر کردن می‌گویند)، دستگاه (هر تعزیه کامل را یک دستگاه یا مجلس گویند) و مولف خوان (کسی که در نقش اولیا بازی می‌کند) می‌شود.

همچنین در تعزیه اصطلاحاتی دیگری برای تعزیه‌خوانان در نظر گرفته می‌شود که براساس نقشی که در شبیه ایفا می‌کنند، است.

موافق‌خوان: اصطلاحی برای بازیگری است که ایفای نقش شبیه موافقان و خاندان پیامبر(ص) را به عهده دارد.

مخالف‌خوان: اصطلاحی برای تعزیه‌خوانی که ایفای شبیه مخالف خاندان و پیروان پیامبر(ص) را به عهده دارد. به‌کار این شبیه، مخالف‌خوانی می‌گویند.

مظلوم‌خوان: اصطلاحی برای شخصی که در تعزیه شبیه یکی از خاندان امام حسین(ع) را بازی می‌کند.

ابوالفضل‌خوان: نسخه‌خوان تعزیه که نقش حضرت ابوالفضل(ع) را بازی می‌کند. به بازیگران این نقش، عباس‌خوان هم گفته می‌شود.

اسباب‌مجلس: وسیله‌های ضروری که به هر شکل برای اجرای یک تعزیه به‌کار می‌رود یا در صحنه تعزیه گذاشته می‌شود.

اشقیا: در تعزیه، به‌طور اخص به دشمنان امام حسین(ع) و به‌طور کلی به کسانی گفته می‌شود که مخالف پیامبر(ص) یا امامان و خاندان آنها بوده‌اند.

اشقیا‌خوان: کسانی که ایفای شبیه اشقیا را درتعزیه به عهده دارند و نسخه آنها را در دست دارند.

امام‌خوان: یکی از نسخه‌خوانان تعزیه که نقش امام حسین(ع) یا شبیه امامان دیگر را بازی می‌کنند.

انبیاخوان: کسی که در تعزیه نسخه انبیا را می‌خواند.

تختگاه: تختگاه، صحنه بازی و اجرای تعزیه است. این محل بیشتر در محوطه باز مسجدها و تکیه‌ها (حسینیه‌ها) به شکل گرد یا چهارگوش ساخته می‌شود.

تعزیه‌گردان: عنوان کسی که تعزیه زیرنظر او برگزار می‌شود. تعزیه‌گردان نسخه‌های تعزیه را تنظیم و جامه و وظایف هر شبیه را معین می‌کند. تنظیم صحنه، توزیع نقش‌ها و نسخه‌ها با او است، دستگاه‌های موسیقی را می‌داند و گاهی نقشی را خودش بازی می‌کند.

زن‌خوان: اصطلاحی برای مردانی که صدای زیر دارند و در تعزیه ایفای شبیه زنان را به عهده دارند.

شمرخوان: اصطلاحی برای بازیگران تعزیه که نقش اشقیا و به‌ویژه شمر را بازی می‌کنند.

علی‌اکبرخوان: اصطلاحی برای بازیگر تعزیه که ایفای شبیه حضرت علی‌اکبر(ع) یا جوانان همسال ایشان را به عهده دارد.

قاسم‌خوان: اصطلاحی برای شبیه‌خوان ‌تعزیه که ایفای شبیه حضرت قاسم، فرزند امام حسن(ع) یا جوانان همسال ایشان را به‌عهده دارد.

یزید خوان: اصطلاحی برای بازیگر تعزیه که نقش اشقیا و به‌ویژه یزید را بازی می‌کند.

از دیگر ویژگی‌های تعزیه، موسیقی خاص آن است که با توجه به نوع نواخته‌شدن طبل، دهل، نقاره، شیپور، سنج، کرنا، بوق، نی، سرنا و قره نی، نوع متفاوتی از موسیقی را به مخاطب ارائه می‌دهد.

از نکات حائز اهمیت در موسیقی تعزیه نیز زمان نواخته شدن آن است. برای مثال در زمان جنگ و جشن و سرور در خیمه اشقیا طبل نواخته می‌شود. صحنه‌های مختلف تعزیه نیز با به صدا در آمدن دهل از هم جدا می‌شود.

نقاره و کرنا از سازهایی هستند که هدف از نواختنشان در تعزیه جمع‌‌کردم مردم است. در این بین همزمان شدن صدای شیپور و سنج هیجانی در نمایش ایجاد می‌کند و هرگاه سنج به تنهایی نواخته شود با صحنه جنگ و نبرد روبه‌رو می‌شویم.

در زمانی که کاراکترهای اولیا در حال سوال و جواب هستند صدای نی به گوش می‌رسد، بوق برای جمع کردن مردم و تقطیع صحنه‌ها و سرنا و قره‌نی در زمان جشن و سرور نواخته می‌شوند.

اگرچه تاکنون دفتر تعزیه به دلیل عدم در اختیارداشتن امکانات نتوانسته ساماندهی و نظارت مطلوبی بر روی اجرا تعزیه در شهرهای مختلف داشته باشد اما شبیه‌خوانی همواره به صورت خودجوش از سوی ایرانیان در هر استان به اجرا در می‌آید.

هرساله در اقصی نقاط ایران، تعزیه به زبان‌های بومی و محلی هر منطقه توسط ساکنان آن خطه اجرا می‌شود و البته همین گویش یکی از علل تمایز آنها از هم نیز محسوب می‌شود.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری آنا، تاریخ انتشار 8 مهر 96، کدخبر: 289471، www.ana.ir