شعارسال: کاهش چشمگیر نزولات آسمانی و منابع آب سبب شده است که حرکت به‌سوی کشاورزی نوین به‌جای زراعت سنتی و نیز کاشت محصولات کم‌آب، به یکی از ضرورت‌ها در استان تهران تبدیل شود. سال‌های اخیر را باید سال‌های کم‌آب کشور دانست که کاهش شدید بارش‌ها، سبب استفاده بی‌حد و حصر از منابع زیرزمینی برای تأمین آب شرب، کشاورزی و... شده است. هجومی همه‌جانبه و فراگیر که موجب شده تا سطح منابع آب زیرزمینی در استان تهران به پایین‌ترین حد خود در دهه‌های اخیر برسد و پدیده خطرناکی مانند «فرونشست» را به ارمغان بیاورد. البته فرونشست تنها عایدی سال‌های خشک ایران و تهران نیست که در این سال‌ها شاهد رخ دادن آن و تیترهای هشداری «درپی خشک شدن قنات‌ها»، «کاهش میزان آب پشت سدها» و... بوده‌ایم، باید بگوییم اوضاع آب در سطح استان تهران قرمز است. کاهش بارش‌ها و سطح آب سدها آن‌قدر نگران‌کننده است که معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری تهران با اذعان به این امر، اظهار داشت: درپی کاهش بارش‌ها با برداشت بیش‌ از حد آب از سفره‌های زیرزمینی مواجهیم. احمد تواهن افزود: از دستگاه‌های مسئول در استان تهران خواسته ‌شده تا گزارشی از عملکرد خود درباره مدیریت منابع آب ارائه کنند.

سالانه بالغ‌بر دو میلیارد و ۷۲۳ میلیون مترمکعب از منابع زیرزمینی دشت‌های استان تهران برداشت می‌شود که این امر به افت مستمر آبخوان‌ها در دشت‌های استان تهران و نیز کاهش ۱۵۶ میلیون مترمکعبی مخازن این استان در طول سال منجر می‌شود. تهران علاوه‌بر چاه‌های متوسط و کم‌عمق، دارای ۴۴۱ حلقه چاه عمیق در مدار است که بخش عمده این چاه‌ها در آبخوان اصلی دشت تهران، زمین‌های آبرفتی و آبخوان آزاد و با متوسط عمق ۲۵۰ متر و حداکثر عمق ۳۰۰ متر حفاری ‌شده‌اند که هریک به‌طور متوسط حدود ۱۲۰ مترمکعب بر ساعت و حداکثر ۶۰۰ مترمکعب بر ساعت توان تولید دارند.

۳ دشت بزرگ استان تهران در لیست دشت‌های ممنوعه قرار گرفت

مدیرعامل آب منطقه‌ای تهران اظهار داشت: هم‌اکنون توسط سه‌هزار و ۲۲۹ حلقه چاه، ۸۷۶ میلیون مترمکعب آب از دشت‌های استان برداشت می‌شود که نشان می‌دهد سالانه بیش از 7/2 میلیارد مترمکعب آب در استان تهران برداشت می‌شود. این برداشت‌ها با توجه به کاهش نزولات جوی سبب افت سالانه 2/2 متری در آبخوان دشت «آبسرد» و 34/1 متری در آبخوان دشت «ورامین» شده است. محمدرضا بختیاری بارش‌های سال جاری را نگران ‌کننده خواند و تأکید کرد: سه‌دشت بزرگ استان تهران در لیست دشت‌های ممنوعه بحرانی قرارگرفته است و این امر هشداری جدی است. بارش‌های پاییز امسال کاهش بیش از ۸۰ درصدی نسبت به‌مدت مشابه سال قبل و نیز متوسط بلندمدت داشته است. وی با بیان این‌که تغذیه سفره‌های زیرزمینی دشت‌ها در پاییز به‌خوبی انجام نگرفته است، گفت: بارش‌های پاییز امسال کاهش بیش از ۸۰ درصدی نسبت به‌مدت مشابه سال قبل و نیز متوسط بلندمدت داشته است. مدیرعامل آب منطقه‌ای تهران یادآور می‌شود: با مدیریت مناسب، از کاهش مجموع آب سدهای پنج‌گانه تهران نسبت به سال قبل جلوگیری کردیم که این میزان در سال آبی ۹۶-۹۵ مقدار ۸۳۱ میلیون مترمکعب بود و در سال جاری نیز تا پایان پاییز، برخی از این مخازن کاهش میزان آب را تجربه کرده‌اند. در عوض برخی دیگر شاهد رشد میزان آب بوده‌اند و در مجموع اجازه ندادیم کاهش میزان آب در مخازن تهران ایجاد شود.

وی با اشاره به تمرکز بالای جمعیت در استان تهران و نیز وضعیت اقلیمی این استان، بر لزوم یافتن راه‌حل برای استفاده هرچه بهتر و مفیدتر از منابع آبی تأکید کرد و گفت: ما چاره‌ای جز اصلاح و بهبود شیوه مصرف آب نداریم و باید در این زمینه همه مسئولان اقدامات لازم را انجام داده و نیز تک‌تک مردم به مسئولان کمک کنند. بارش‌های کم و نیز برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی سبب ایجاد نگرانی‌هایی در بخش مدیریت منابع آب شده است، تا جایی‌که از سال ۸۴ مدیریت منابع آب در راستای چاره‌اندیشی برای کنترل افت و کسری مخزن در آبخوان‌ها، تعادل‌بخشی، تغذیه مصنوعی و پخش سیلاب، توسط وزارت نیرو مورد توجه قرار گرفته است.

در توسعه آبیاری نوین موفق نبودیم

اما باید دید این اقدامات پس از گذشت ۱۲ سال در استان استراتژیکی مانند تهران راهگشا بوده است یا خیر؟ و این‌که اصولاً توانسته‌ایم در سطح اجرا و عمل به موفقیت‌هایی در زمینه حفاظت از آبخوان‌ها دست یابیم؟ یک کارشناس امور کشاورزی و باغی معتقد است، پاسخ پرسش بالا منفی است. وی در این‌خصوص گفت: متأسفانه عدم نظارت صحیح سبب شده که نتوانیم در بخش کشاورزی درباره اجرای سامانه‌های آبیاری نوین موفق باشیم که این امر سبب افت ۱۵ متری سطح آب منابع زیرزمینی در ۱۳ سال گذشته شده است. محدودیت منابع آبی سبب شده تا فرونشست زمین دشت‌های استان تهران را تهدید کند؛ به‌عنوان‌مثال در دشت ورامین شاهد فرونشست ۱۶ سانتی‌متری در سال باشیم. سارا شیرازی با بیان این‌که آمارها از وجود بیش از یک‌هزارو 800 حلقه چاه‌آب مجاز و یک‌هزارو 400 حلقه چاه آب غیرمجاز حکایت دارد، گفت: اگر نظارت خوب باشد، قطعاً نباید شاهد وجود این تعداد حلقه چاه غیرمجاز باشیم؛ این درحالی است که میزان برداشت از چاه‌های مجاز نیز باید برنامه‌ریزی و حساب‌شده باشد. شیرازی نداشتن صرفه اقتصادی، نبود نظارت‌بر ارائه تسهیلات آبیاری نوین و عدم آموزش کشاورزان را از مشکلات اجرای طرح‌های آبیاری نوین در استان تهران دانست و عنوان کرد: البته آمارهای ارائه ‌شده تا حدی قابل‌توجه و موفقیت‌آمیز بوده است و از این بابت جای خرسندی است؛ اما نحوه اجرای این طرح و این‌که آیا توانسته سبب کاهش برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی شود یا خیر، باید بگوییم پاسخ منفی است. دهه ۹۰ عزم مسئولان برای اجرای سامانه‌های آبیاری نوین در استان تهران بیش‌تر شد، تا جایی‌که رئیس سابق سازمان جهاد کشاورزی استان تهران، در گفت‌وگویی این استان را پیشرو در اجرای آبیاری تحت‌فشار در سطح کشور دانسته و گفته بود: تا پایان سال ۹۶ اراضی کشاورزی مجهز به سامانه نوین آبیاری استان به بالای ۶۰ هزار هکتار می‌رسد.

مصرف آب در هر هکتار زمین زراعی نصف شده است

اما پرسش این است که این راهکارها و اقدامات تاکنون چه تأثیری داشته است؟ رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان تهران در این‌خصوص گفت: امروز مصرف آب در هر هکتار زمین زراعی نسبت به سال‌های گذشته نصف شده است؛ یعنی پیش‌ از این با روش سنتی آبیاری، کشت و بذر با نیاز آبی بالا در هر هکتار بیش از ۲۰ هزار مترمکعب آب مصرف می‌شد؛ اما امروز این میزان به‌طور محسوسی کاهش پیدا کرده و به ۱۰ هزار مترمکعب رسیده است که پیشرفت قابل‌ملاحظه‌ای است. کریم ذوالفقاری در پاسخ به این‌که آیا اقدامات جهاد کشاورزی تنها به توسعه سامانه‌های آبیاری نوین منحصر شده است، اظهار کرد: خیر، اقدامات گسترده‌ای مانند معرفی محصولات کم‌آب بر و جایگزینی بذرهای مقاوم از دیگر اقداماتی است که درجهت حرکت به‌سوی مصرف بهینه آب در استان تهران در حال انجام است.

وی درباره اقدامات حمایتی سازمان جهاد کشاورزی استان تهران درباره تجهیز زمین‌های زراعی یا باغ به سامانه‌های آبیاری نوین نیز گفت: به‌ازای هر هکتار زمین زراعی یا باغ، مبلغ ۱۰۰ میلیون ریال تسهیلات بلاعوض به کشاورز پرداخت خواهد شد و این امر می‌تواند انگیزه خوبی برای توسعه این سامانه‌ها در استان تهران باشد که استقبال کشاورزان نیز نشانه موفقیت طرح مذکور است. رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان تهران در پاسخ به این پرسش که آیا تا پایان سال جاری ۶۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان تهران به آبیاری نوین مجهز خواهد شد، گفت: در حال حاضر از ۱۸۷ هزار هکتار اراضی کشاورزی استان تهران ۵۶ هزار هکتار به سامانه‌های آبیاری نوین مجهز شده‌اند و همچنان این امر ادامه دارد و سعی داریم به میزان ۶۰ هزار هکتار برسیم. براساس این آمارها حدود ۳۰ درصد مزارع استان تهران به آبیاری نوین مجهز شده است و برای تجهیز مابقی زمین‌های این استان به آبیاری‌های نوین نیز نباید مشکلی وجود داشته باشد، در واقع تغییر الگوی آبیاری و کشت از سنتی به نوین، یکی از الزامات این استان است و کشت غرق‌آبی در شرایط کنونی خشک‌سالی برای زمین‌های زراعی استان تهران و کشور به‌هیچ‌ وجه قابل‌قبول نیست.

با این ‌همه باید مسئولان اقدامات جدی و موثرتری در زمینه ترویج فرهنگ آبیاری نوین در استان، مدیریت منابع آبی، اصلاح کانال‌های انتقال آب از سنتی به نوین و تغییر کشت از محصولات «آب‌دوست» به محصولات کم‌آب انجام دهند تا در آینده دچار بحران آب در پرجمعیت‌ترین و پرتراکم‌ترین استان کشور نشویم.

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار: 30بهمن1396، کدخبر: 39986: www.sabzineh.org