شعار سال: عراق با وجود آنکه سدهاي زيادي روي رودخانه‌هاي دجله و فرات ايجاد کرده است و حتي آب اين رودخانه‌ها را به ديگر هورهاي مهم اين کشور هدايت مي‌کند، به ايران به‌دليل وجود اين دايک مرزي فشار وارد کرده است. عراق مسائل هورالعظيم را از فهرست مسائل اولويت‌دارش حذف کرده است. البته کارشناسان وزارت نيرو هم بر اين باورند که اگر طرف عراقي حقابه تالاب هورالعظيم را تأمين کند، مي‌توانيم بخش‌هايي از دايک مرزي را به پل تبديل کنيم، ضمن آنکه درحال‌حاضر هم به حد کافي دريچه و سرريز براي اين دايک مرکزي به‌منظور انتقال آب مازاد به عراق طراحي شده است.
داستان مذاکرات آبي و ميزان موفقيت در دعواهاي آبي در مجامع بين‌المللي مانند بسياري از مسائلي که به نهادهاي آن سوي مرزها احاله مي‌شود، مي‌تواند تحت تأثير نفوذ سياسي کشورها باشد. گاهي احکام بين‌المللي به اهرم فشار تبديل مي‌شود و مي‌توانند حق مردمي را که در پايين‌دست يک رودخانه قرار گرفته‌اند، تضييع کند. اين‌بار بحث بر سر احياي هورالعظيم است که به عزمي بين‌المللي و مشارکت همسايگان نياز دارد. روز گذشته در سلسله‌نشست‌هاي علمي ديپلماسي آب که در دانشگاه صنعتي شريف برگزار شد، به بحث احياي تالاب هورالعظيم پرداخته شد. هورالعظيم تالابي مرزي است که يک‌سوم آن در سمت ايران و دوسوم آن در عراق واقع شده است. اين تالاب در روزگاري که از سه رودخانه کرخه، دجله و فرات آب دريافت مي‌کرد، زنده و فعال بود، اما در سه دهه گذشته تحت تأثير شرايط و تحولات منطقه‌اي خشک شد و به کانون ريزگردهاي منطقه تبديل شد، تاجايي‌که معضل ريزگردها با ايجاد قطعي در جريان برق در ايران، استخراج نفت به‌عنوان شريان حياتي اقتصاد ايران را هم مختل کرد. آن‌طورکه فريبا آوريده، رئيس گروه رودخانه‌هاي مرزي و منابع مشترک غرب کشور در وزارت نيرو، بيان کرد: تالاب هورالعظيم در جنوب عراق واقع شده است. عراق سه تالاب مهم هورالحمال، هور مرکزي و هورالهويزه دارد. در واقع عراقي‌ها به بخشي از تالاب هورالعظيم که در خاک آنها واقع شده است، هورالهويزه مي‌گويند.
او ادامه مي‌دهد: در حوضه دجله و فرات، ترکيه سدهايي با حجم مخزن 95 ميليارد مترمکعب يعني سه‌برابر آورد رودخانه ساخته شده است. سد ايليسيو فقط يکي از سدهاي ساخته‌شده در ترکيه است که ظرفيت مخزن آن 10 ميليارد مترمکعب است. در عراق هم 37 ميليارد مترمکعب سد ساخته شده، در سوريه نیز 15 ميليارد مترمکعب سد ساخته شده است. در اين کشورها در خيلي از موارد شاهد برداشت مستقيم از رودخانه هم هستيم.
به گفته آوريده اقدامي که به خشک‌شدن تالاب‌ها در عراق و هورالعظيم شتاب داد، اقدامات زهکشي دولت صدام با اهداف سياسي و نظامي بود. دولت وقت اين کشور براي کشاورزي اين عمليات زهکشي را انجام داد.
او اضافه مي‌کند: تمام اقدامات دولت عراق قبل از ساخت سد کرخه بود. عراق خشک‌شدن تالاب‌ها را معمولا به ساخت سد کرخه نسبت مي‌دهد، درصورتي‌که اين‌گونه نيست. درحال‌حاضر اين کشور يکسري دايک و... احداث کرده است که از تبادل آبي رودخانه فرات با تالاب هورالعظيم خودداري شود و توقع دارد ايران از طريق سد کرخه آب مورد نیاز هورالعظيم را تأمين کند. اين در حالي است که عراق سيلاب‌هاي فرات را در گودالي بزرگ ذخيره‌سازي مي‌کند.
ترکيه ابرسدساز منطقه
به باور رئيس گروه رودخانه‌هاي مرزي و منابع مشترک غرب کشور، اقدامات زهکشي صدام و آبگيري سد آتاتورک که 50 ميليارد مترمکعب سيلاب‌هاي دجله و فرات را جمع‌آوري مي‌کرد، بر ميزان آب تالاب بسيار مؤثر بود. زيرا بهره‌‌برداري از سد کرخه بعد از خشک‌شدن بخش زيادي از تالاب هورالعظيم آغاز شده بود.او يادآور مي‌شود: بخش عميق هورالعظيم در سمت عراق است. آبي که از کرخه رها مي‌شد، در بخش عراقي تالاب باقي مي‌ماند و بستر تالاب در سمت ايران، صرفا خيس بود و امکان قايقراني در آن وجود نداشت. به‌همين‌دليل با اهداف نظامي و انتظامي دايکي در منطقه مرزي ايران مستقر شد که آب رها‌شده به هورالعظيم در داخل ايران باقي بماند؛ اين دايک به حد کافي دريچه و سرريز هم داشت که اگر آب مازاد وجود داشت، به سمت عراق برود.به گفته آوريده عراق همواره تلاش کرده وجود دايک مرزي در تالاب هورالعظيم را عامل خشکي اين تالاب معرفي کند، اين در حالي است که در مذاکرات که از سال 2008 آغاز شد و در سال 2010 هم ترکيه به اين جلسات وارد شد، در نهايت عراق اعلام کرد مسئله هورالعظيم اولويت اين کشور نيست.او گفت: عراقي‌ها پس از سقوط صدام تلاش کردند تالاب‌هاي خود را احيا کنند. دايک‌هايي را که صدام روي رودخانه‌ها زده بود، خراب کردند. عراقي‌ها هورالهويزه و دو تالاب ديگر خود را در کنوانسيون‌هاي بين‌المللي ثبت کردند و با انسداد رودخانه فرات و جلوگيري از ورود آب اين رودخانه به شط‌العرب و اروندرود، مسئولان اين کشور تلاش کردند دو تالاب غيرمشترک خود با ايران را احيا کنند.رئيس گروه رودخانه‌هاي مرزي و منابع مشترک غرب کشور افزود: شرط ايران براي برداشتن بخش‌هايي از دايک مرزي و تبديل آن به پل، تأمين حقابه بخش عراقي تالاب هورالعظيم از سوي عراق بوده است. براي احياي هورالعظيم بايد همکاري چهارجانبه بين عراق، ايران، سوريه و ترکيه شکل بگيرد.
سابقه خشک‌شدن هورالعظيم به ايران بازنمي‌گردد
جبار وطن‌فدا، مدير کل دفتر رودخانه‌هاي مرزي وزارت نيرو، نيز در سخنان خود تأکيد کرد: سابقه خشک‌شدن هورالعظيم به اقدامات ايران بازنمي‌گردد. 97 درصد هورالعظيم در سال 2000 و قبل از وارد مدار‌ شدن کرخه خشک شده بود.او اضافه کرد: اگر آب کرخه را رها کنيم، معلوم نيست کرخه احيا شود! بحث امنيتي براي ما مهم است. با نگاه محيط زيستي وسط محيط آبي، دايک نمي‌زنند اما قبل از ما صدام اين دايک را زده بود و پس از سقوط صدام آن را ادامه ندادند. ما به اين دليل که آب را در سمت خود نگاه داريم، دايک را ايجاد کرديم. طرف عراقي هر چقدر حقابه را تأمين کرد، مي‌توانيم اين محيط آبي را به هم وصل کنيم. در دايک سرريز داريم و مي‌تواند آب مازاد کرخه را وارد خاک عراق کند. تعداد زيادي دريچه هم در دايک پيش‌بيني شده است، اما طرف عراقي هم بايد حاضر باشد که آب بخش خود را تأمين کند.وطن‌فدا گفت: طرف عراقي هورالهويزه را خشک کرده بود که نفت استخراج کند.
افزايش مصارف و خشک‌شدن اقليم
صديقه ترابي، مدير کل دفتر برنامه‌ريزي کلان آب و آبفاي وزارت نيرو، نيز با تأکيد بر اينکه هورالعظيم از دو زيرحوضه در داخل خاک ايران و عراق آب دريافت مي‌کند، به تشريح وضعيت منابع و مصارف در بخش ايراني حوضه آبريز اين تالاب پرداخت.او گفت: حوضه آبريز کرخه بين استان‌هاي ايلام، کردستان، لرستان، کرمانشاه، همدان، مرکزي و خوزستان مشترک است.به گفته ترابي، در اين حوضه آبريز علاوه بر اينکه بارش کاهش يافته است، درجه حرارت آن در حال افزايش بوده است. رواناب‌هاي حوضه آبريز کرخه کاهش 50 درصدي داشته است. بارش 13 درصد و پتانسيل منابع آب تجديدپذير 24 درصد افت داشته است، اما در حوضه افزايش مصارف هم داشته‌ايم. نيمي از کاهش آب حوضه کرخه به‌دلیل تغيير اقليم و نيم ديگر به دليل توسعه رخ داده است.او ادامه داد: به جز کاهش بارش و افزايش درجه حرارت سه عامل ديگر نيز باعث کاهش منابع آب حوضه آبريز کرخه شده است. طرح‌هاي توسعه منابع آب به ميزان 240 ميليون، توسعه برداشت از منابع آب سطحي به ميزان 600 ميليون مترمکعب و توسعه برداشت از منابع آب زيرزميني به ميزان 600 ميليون مترمکعب باعث کاهش منابع آب حوضه شده است.مديرکل دفتر کلان برنامه‌ريزي آب و آبفا عنوان کرد: از سال 63 تاکنون سطح زير کشت حوضه آبريز کرخه حدود دو برابر شده است و جريان پايه رودخانه به‌شدت کاهش يافته است که ناشي از برداشت از منابع آب زيرزميني است.او ميزان حقابه در نظر گرفته‌شده براي تالاب هورالعظيم را بر اساس مطالعات مهاب قدس قبل از کاهش بارش‌ها در حوضه يک ميليارد و 283 ميليون مترمکعب اعلام کرد که پس از کاهش بارش‌ها و افزايش دما، حقابه تمام ذي‌نفعان از جمله تالاب هورالعظيم کاهش يافت و به 736 ميليون مترمکعب رسيد.ترابي هم تأکيد دارد: براي احياي تالاب بايد چهار کشور ايران، ترکيه، سوريه و عراق با‌ یکدیگر همکاري کنند. ضمن آنکه در شرايطي که با تغيير اقليم مواجهيم و توسعه هم داريم، هيچ‌گاه نمي‌توان تراز تالاب‌ها را مانند قبل از شرايط خشک‌سالي داشته باشيم.تالاب هورالعظيم وسط يک حوضه آبريز است. اگر قرار است تالاب حفظ شود، همه بايد برای آن کمک کنند؛ ايران و عراق سوريه و ترکيه بايد حتما کمک کنند و نقش خود را در پايداري اين تالاب و بدنه آبي بپذیرند. سيدابراهيم حسيني، مدير دفتر حفاظت و مهندسي رودخانه سازمان آب و برق خوزستان، هم به برنامه‌هاي اجرائي انجام‌شده براي احياي بخش ايراني تالاب هورالعظيم پرداخت و افزود: ساخت دايک مرزي تالاب هورالعظيم از سال 83 آغاز شد و در سال 90 به پايان رسيد.به گفته او، کشور عراق حتي در اطفاي حريق نيزارهاي هورالعظيم هم کارشکني کرده و با ايران همکاري نداشته است.عباس گلريز، رئيس اداره محيط زيست وزارت امور خارجه، نيز درباره اقدامات ايران در زمينه سدسازي‌هاي ترکيه گفت: رئيس‌جمهور به عنوان بالاترين مقام به رفتارهاي ترکيه اعتراض کرده است، اما ما به سندهاي محکم نياز داريم تا ثابت کنيم گردوغبار ناشي از رفتارهاي ترکيه است.او ادامه داد: ما سه سال متوالي از مجمع عمومي سازمان ملل در زمينه گرد و غبار قطع‌نامه گرفته‌ايم؛ بنابراين زيرساخت لازم براي تأمين حقوق ايران فراهم است.
گلريز بيان کرد: در روابط بين‌الملل روابط دوجانبه مهم‌تر است و ايران تصميم مي‌گيرد که مسائل خود را در قالب روابط دوجانبه حل کند يا از پتانسيل‌هاي بين‌المللي استفاده کند.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه شرق، تاریخ انتشار 23 مهر 97، شماره: 3268