شعار سال: در سال‌های اخیر به‌دلیل تغییرات اقلیمی و گرمای زمین شاهد خشک شدن بسیاری از رودخانه‌ها و تالاب‌ها هستیم که همین موضوع منجر به ایجاد گردوغبار در مناطق مختلف شده است. در سال‌های اخیر کشورهای مختلف برای جلوگیری از نفوذپدیده گردوغباربه شهرهایشان، اقدامات متعددی ازجمله کاشت درخچه‌ها و مالچ‌پاشی در مناطق منشأ گردوغبار و شن‌های روان را انجام می‌دهند که ایران نیز جزء آن دسته از کشورهایی است که در این زمینه اقداماتی را انجام داده است، اما استفاده از موادی همچون مالچ نفتی برای ثبیت گردوخاک و شن‌های روان تاکنون تأثیر چندانی به‌همراه نداشت. مالچ نفتی پوششی از مواد چسبنده و باقی مانده نفتی است که در پالایشگاه‌ها تولید می‌شود و می‌توان برای عایق کردن نهرهای آب و استخرهای ذخیره آب از آن استفاده کرد. حال از این مواد برای تثبیت شن‌های روان در کشورها استفاده می‌کنند، به این صورت که پسماندهای نفت خام را به‌صورت لایه نازک بر روی تپه‌های ماسه‌ای می‌پاشند که این کار خود باعث تثیبت موقت این تپه‌ها می‌شود. این اقدامات در ایران از دهه ۸۰ برای جلوگیری از پدیده گردوغبار در استان خوزستان صورت گرفت، اما تثبیت شن‌های روان نخستین‌بار در سال ۱۳۴۱ در جنوب استان قزوین انجام شد. به گفته بسیاری از کارشناسان محیط‌زیست، استفاده از ماده نفتی مالچ علاوه‌بر نابودی خاک و آب موجب از بین رفتن پوشش گیاهی و موجودات آن منطقه می‌شود و آسیب‌های جبران‌ناپذیری را به این مناطق وارد می‌کند، این درحالی است که برخی دیگر معتقدند استفاده ازمالچ نفتیبر روی انسان و محیط‌زیست اثر منفی ندارد. پرویز کردوانی، پدر علم کویرشناسی، در رابطه با استفاده از ماده مالچ نفتی برای تثبیت شن‌های روان اظهار کرد: هر روشی که از آن استفاده می‌شود باید ارزان، زودبازده و دائمی باشد. همچنین نباید محیط‌زیست را آلوده کند. این درحالی است که مالچ نفتی گران و با ارزش است، زمین را سیاه می‌کند و بدبو است و حرارت منطقه را بالا می‌برد و همین موضوع باعث می‌شود بادهای منطقه به‌صورت گرم و بد بو باشد و همچنین موجب نابودی گیاهان و موجودات نیز می‌شود. مسعود تجریشی، معاون محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست، نیز در این‌باره اظهار کرد: براساس نامه معاون محیط‌زیست طبیعی به سازمان جنگل‌ها، هرگونه مالچ‌پاشی برای تثبیت شن در مناطقی که مشکل گردوخاک ندارد، ممنوع است. معاون محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست تصریح کرد: در برخی از مناطق حیات وحشی داریم که با مالچ‌پاشی دچار مشکل می‌شوند. تجریشی با بیان این‌که ماسه‌های روان در کشور بیش از پنج‌هزار هکتار نیستند، گفت: ۲۰ میلیون هکتار از اراضی کشور مشکل گردوغبار دارند؛ اما تنها برای تپه‌های شنی در حال حرکت مانند مناطق سوسنگرد در استان خوزستان از مالچ نفتی استفاده می‌شود. وی افزود: سازمان حفاظت از محیط‌زیست از سال گذشته اقدامات اجرایی را برایتثبیت ماسه‌های رواندر جنوب کشور آغاز کرده است. معاون محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست تصریح کرد: مالچ‌های نفتی به‌دلیل داشتن فرآورده نفت ممکن است موجب بروز مشکلات زیست محیطی شوند که برای جلوگیری از بروز پدیده گردوغبار باید اقدامات ویژه‌ای صورت گیرد، به‌عنوان مثال در ارومیه برای جلوگیری از حرکت ماسه‌های‌روان از موانع فیزیکی مانند درختچه‌های گز استفاده شده است. کردوانی، پدر کویرشناسی، هدف از مالچ‌پاشی را تثبیت زمین دانست و گفت: بعد از مالچ‌پاشی کار‌های بیولوژیک انجام می‌شود؛ چراکه بعد از گذشت زمانی کوتاه مالچ از بین می‌رود. حال به‌دلیل این‌که مالچ‌های غیرنفتی تنها چند ماه اثرگذار هستند، به‌همین دلیل تاکنون استفاده از این مالچ‌ها نتیجه‌بخش نبود. وی با اشاره به روش‌های تثبیت شن و ماسه گفت: پیشنهاد من پاشش مالچ شنی‌ـ ماسه‌ای است. به این ترتیب که در تانکر‌ها مخلوطی از آب (۵۰ درصد)، رس (۳۵ درصد) و ماسه (۱۵ درصد) ترکیب و بتن شنی ماسه‌ای تولید و در کانون‌های شن و ماسه پاشیده شود. کردوانی مالچ‌های زیستی را خیانتی به محیط‌زیست دانست و افزود: چند طرح زیستی در زمینه تولید مالچ‌های زیستی پلیمری از سوی شرکت‌های دانش‌بنیان اجرایی شده که برخی از آن‌ها به‌مدت شش‌ماه دوام دارند و از سوی دیگر این مالچ‌ها حاوی کلروکلیسیم هستند و رطوبت هوا را می‌گیرند، از این رو منجر به خشک شدن گیاه می‌شوند، ضمن آن که عمر مفید این مواد تا زمانی است که باران نبارد. وی ادامه داد: پاشیدن مالچ نفتی به‌دلایلی چون یک ماده نفتی است، برای تولید مالچ ابتدا نفت باید به قیر تبدیل شود که در این صورت نیاز به احداث کارخانه داریم، قیر سفت است که برای شل کردن آن در کارخانه از طریق ترکیب ۵۰ درصد آب، ۴۸ درصد قیر و دو درصد ماده ممزوج‌کننده این مشکل رفع می‌شود، نیاز به ماشین‌های مخصوص برای مالچ‌پاشی است، پس از پاشیدن به نظر می‌رسد که سراسر منطقه سوخته است، انتشار بوی نفت سوخته که برای سلامت مضر است، ضریب حرارتی را افزایش می‌دهد که باعث از بین رفتن حشرات و گیاهانی نظیر «دم‌گاوی» منطقه می‌شود، این ماده حاوی فلزات سنگین مانند سرب است، در صورتی که یکسان پاشیده نشود در مناطق دارای تپه‌های ماسه‌ای موجب سیلاب می‌شود و این اتفاقی است که در آران و بیدگل رخ داده بود، پس از سه سال اثر آن از بین می‌رود، خیانت به محیط‌زیست است. حال با این تفاسیر می‌توان از ریگ به‌عنوان جایگزین مناسب ماده مالچ نفتی استفاده کرد، چراکه خوب، ارزان، ساده و دائمی است. ریگ اثر نابودی کم‌تری نسبت به مالچ نفتی دارد و همچنین استفاده از ریگ‌های رنگی می‌تواند عامل ایجاد فضای گردشگری در منطقه باشد. کردوانی با بیان این‌که ریگ می‌تواند یک‌بار برای همیشه موجب تثبیت شن و ماسه ‌شود، اظهار کرد: ریگ دارای دانه‌های درشت به اندازه بادام است و در طبیعت به‌وفور یافت می‌شود و برای تولید آن به احداث کارخانه نیاز نداریم. برای جایگزینی مالچ نفتی علاوه‌بر این موارد گزینه‌های بسیاری پیشنهاد شده است که هر کدام پس از بررسی‌ها و آزمایش‌های مختلف، موفق به کسب رضایت نشدند و تاکنون تنها روش تثبیت شن‌های روان همین مالچ نفتی و کاشت درختچه‌ها در منطقه بوده است که سازمان محیط‌زیست و سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور متولی استفاده از این ماده نفتی هستند. اما علی‌محمد طهماسبی، مدیرملی کارگروه مقابله با گردوغبار سازمان حفاظت محیط‌زیست، منکر استفاده سازمان از مالچ شد و گفت: سازمان تاکنون از تکنولوژی نانو مالچ طبیعی برای مقابله با گردوغبار استفاده نکرده است. وی افزود: مواد نانویی که در تکنولوژی مالچ از آن‌ها استفاده می‌شود، عمدتاً از مواد معدنی، شیمیایی، بیولوژیکی و پایه‌های نفتی مانند امولسیون و قیر هستند که سازمان حفاظت محیط‌زیست در این رابطه کارگروهی با شاخص‌های مدون خوداظهاری، آزمایشگاهی و پایلوت تشکیل داده است. مدیرملی کارگروه مقابله با گردوغبار سازمان حفاظت محیط‌زیست افزود: طی یک‌سال گذشته ۱۲ نمونه مالچ در مرحله اول تأیید و مورد آزمایش قرار گرفتند که پس از تأیید به مرحله پایلوت رفته و اگر مشکلی برای محیط‌زیست و منابع طبیعی ایجاد نکنند، برای استفاده از این محصول مجوز صادر می‌شود. طهماسبی با بیان این‌که موضوع گردوغبار با فرسایش بادی و طوفان ماسه با هم متفاوت هستند، تصریح کرد: گردوغبار ممکن است بخشی از فرسایش بادی باشد، اما از مالچ بیش‌تر برای طوفان ماسه و هجوم ماسه‌های روان استفاده می‌شود. مدیرملی کارگروه مقابله با گردوغبار سازمان حفاظت محیط‌زیست تصریح کرد: طی ۶۰ سال گذشته از مالچ برای مناطق برداشت استفاده نشده است و برای کنترل گردوغبار بیش‌تر از بیومکانیکی و بیولوژیکی مانند بوته‌کاری و نهال‌کاری استفاده می‌شود. اما با این تفاسیر مسئولان به‌جای تعلل کردن و راه‌حل نشان دادن باید اقداماتی انجام دهند که باعث نابودی حیات موجودات و محیط‌زیست نشوند؛ چراکه حیات ما انسان‌ها به موجودات و محیط اطراف‌مان بستگی دارد.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار 28 بهمن 97، شماره: 62537