شعار سال: در اين جشنواره علاوه بر اعطاي نشان به متخصصان عرصه چشم‌پزشکي، بزرگداشت تصديق موفقيت جمهوري اسلامي ايران در مهار تراخم و دريافت گواهي از سوي سازمان بهداشت جهاني با حضور معاون بهداشتي وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکي، نماينده سازمان بهداشت جهاني در ايران و پيام مديرکل دفتر منطقه‌اي مديترانه شرقي سازمان بهداشت جهاني برپا شد. بزرگداشت پروفسور علي‌اصغر خدادوست از ديگر مراسم‌هاي اين جشنواره بود. همچنين هم‌زمان با اين جشنواره «جوايز بهداشت سلامت عمومي» با محوريت تراخم و مشارکت‌کنندگان کنترل تراخم در صد سال گذشته در قالب شش جايزه از سوي مؤسسه جرجاني اعطا و هم‌زمان با اين مراسم، کتاب مربوط به تاريخچه مهار تراخم در ايران نيز توزيع شد. گزارش زير نگاهي دارد به اين جشنواره علمي.

دوم شهريور 1397 خورشيدي نامه رسمي سازمان بهداشت جهاني مبني بر تصديق موفقيت ايران در مهار تراخم و دريافت گواهي حذف اين بيماري از سوي ايران دريافت شد. تراخم نوعي بيماري عفوني چشمي است که در مراحل پيشرفته باعث نابينايي مي‌شود. تراخم، روايتگر صد سال توسعه سلامت عمومي و بهداشت در کشور است. سند رسمي ايران براي دريافت گواهي حذف تراخم از سوي سازمان بهداشت جهاني در قالب يک کتاب منتشر و هم‌زمان با يازدهمين جشنواره چشم‌پزشکي و علوم بينايي شمس توزيع شد. گام‌هاي کلان سير تاريخي حذف تراخم در بخش‌هاي يکم تا سوم اين کتاب خلاصه شده است. اين کتاب که مستند تقاضانامه ايران براي تصديق حذف بيماري تراخم به عنوان يک معضل بهداشتي در کشور است به عنوان سندي توسط داوران مستقل بين‌المللي مرور و صحه‌گذاري شده است. دست‌اندرکاران تدوين اين کتاب قصد دارند اين تاريخ تأثيرگذار، آموزنده و پرفرازونشيب را در قالب آلبوم تصويري و مستند سينمايي تراخم، تدوين کنند تا ياد اشخاصي را که در اين مسير خدمت و ايثار کرده‌اند، ثبت کنند.

سنگ‌ بناي ريشه‌کني تراخم در ايران
مرحوم پروفسور محمدقلي شمس که از وي به عنوان پدر علم نوين چشم‌پزشکي کشور ياد مي‌شود، جزء اولين کساني بود که به مهار اين بيماري در ايران کمک‌هاي شاياني کرد. پروفسور هرمز شمس پسر وي در مراسم اعطاي گواهي بزرگداشت تصديق موفقيت جمهوري اسلامي ايران در مهار تراخم و دريافت گواهي از سوي سازمان بهداشت جهاني گفت: «اين گواهي مرا به ياد اقداماتي که پدرم در زمينه کنترل اين بيماري در ايران انجام داده بود، مي‌اندازد». وي افزود: «در سال 1310 وقتي که پدرم به ايران آمد، اولين اقدامي که انجام داد، کمک به درمان مردم منطقه شوش، شوشتر و دزفول بود که بيش از 50 درصدشان به دليل تراخم نابينا بودند. سپس به همت وي، سازمان بهداشت جهاني و نيز همکاران داخل و خارج کشور و نيز مردم منطقه به کمک توسعه بهداشت و به‌کارگيري تکنيک‌هاي مختلف اين بيماري تا حد زيادي مهار شد و گواهي امروز سازمان بهداشت جهاني نتيجه تلاش‌هاي فراوان از گذشته تا به امروز است.»

سلامت عمومي از طريق مشارکت همگاني
احمد المنظري، مديرکل دفتر منطقه شرقي سازمان بهداشت جهاني در پيامي ويدئويي به اين مراسم از تراخم به عنوان يک معضل سلامت ياد کرد و مهار آن را به مردم و دولت جمهوري اسلامي ايران تبريک گفت و افزود: «تراخم يک بيماري چشمي نگران‌کننده در منطقه مديترانه شرقي در چند دهه اخير بوده است. ارتقاي زيرساخت‌هاي بهداشتي، ميزان شيوع اين بيماري را کاهش داده است، هرچند اين بيماري هنوز هم در برخي از بخش‌هاي منطقه وجود دارد و همچنان يکي از علل اصلي قابل پيشگيري نابينايي به شمار مي‌رود». وي در ادامه اين پيام با اشاره به اينکه جمهوري اسلامي ايران از طريق گسترش مراقبت‌هاي بهداشتي اوليه، مداخلات پزشکي مؤثر و ارتقاي سلامت، تعهد سياسي بالا، همکاري بين بخش‌ها، مشارکت اجتماعي، سرمايه‌گذاري کافي و تقويت سيستم بهداشتي از جمله کشورهاي پيشگام در برخورد با اين معضل بهداشتي بوده که تمام اين عوامل به ازبين‌بردن تراخم در کشور کمک کرده است، افزود: «اين امر يک نمونه و سرمشق واقعي از دستيابي به سلامت براي همه از طريق مشارکت همگاني است». المنظري تصريح کرد: «يکي از مهم‌ترين جنبه‌هاي اين دستاورد در جمهوري اسلامي ايران اين بوده که با ارائه خدمات و رسيدگي به مردم بدون درنظرگرفتن اصالت، نژاد يا شرايط تابعيت آنها، اطمينان حاصل شده تا هيچ کس از قلم نيفتد. اين رويکرد همه‌جانبه در امر سلامت در قالب همکاري بين‌مرزي و براي کنترل يا ازبين‌بردن بسياري از بيماري‌ها در منطقه ما که خانه تعداد زيادي پناهنده و جمعيت آواره داخلي است، بسيار حياتي به شمار مي‌رود». وي در ادامه يادآور شد: «من مي‌خواهم متخصصان سلامت عمومي ايران را تشويق کنم تا همچنان که در حال گسترش تلاش براي ازبين‌بردن ساير بيماري‌هايي هستند که جمعيت آسيب‌پذير و محروم را تهديد مي‌کند، تجربه‌هاي خود را نيز با ديگر کشورها در منطقه به اشتراک بگذارند.»

عوامل مؤثر بر کنترل تراخم در کشور
تراخم بيماري بومي 44 کشور در دنياست که در حال حاضر 300 ميليون نفر در سراسر جهان به آن مبتلا هستند و تنها هشت کشور موفق شده‌اند گواهي ريشه‌کني تراخم را دريافت کنند که ايران هم يکي از آنهاست. اينها بخشي از صحبت‌هاي دکتر عليرضا رئيسي، معاون بهداشتي وزارت بهداشت و درمان در مراسم بزرگداشت تصديق موفقيت جمهوري اسلامي ايران در مهار تراخم و دريافت گواهي از سوي سازمان بهداشت جهاني بود. وي در ادامه افزود: «اصلاح زيرساخت‌هاي بهداشتي کشور که منجر به کنترل بيماري‌هاي عفوني مي‌شود در قالب نظام سلامت در دهه‌هاي اخير کمک شاياني به مهار تراخم در کشور کرده است». به گفته دكتر رئيسي براي مهار تراخم در کشور بر شيوه‌هاي پيشگيري بيش از درمان تمرکز شده تا جايي که امروز خوشبختانه شاهد مهار اين بيماري در کشور هستيم. رعايت بهداشت محيط به ويژه دسترسي به آب سالم و دفع بهداشتي فاضلاب از عوامل مؤثر بر کنترل تراخم در کشور به شمار مي‌رود. دکتر رئيسي تصريح کرد: «خوشبختانه براي کنترل تراخم کمتر متوسل به روش‌هاي درماني اين بيماري از قبيل استفاده از آنتي‌بيوتيک و جراحي شديم». وي افزود: «براساس استانداردهاي سازمان بهداشت جهاني با چهار تا پنج درصد جمعيت مبتلا به تراخم هم مي‌توانستيم گواهي مهار تراخم دريافت کنيم. اين در حالي است که در پيمايش‌هاي انجام‌شده، حتي يک مورد تراخم هم در کشور مشاهده نشده است.»

جوايز بين‌المللي بهداشت و سلامت عمومي
هم‌زمان با اين جشنواره «جوايز بين‌المللي بهداشت و سلامت عمومي» با هدف شناسايي، معرفي و تجليل از مطالعات، اقدامات و ابتکار عمل‌هاي تأثيرگذار در عرصه بهداشت و سلامت عمومي، ترويج و تقويت آرمان، فلسفه و رويکرد کار سلامت عمومي در ايران، منطقه و جهان برگزار شد. اين جشنواره امسال با محوريت تراخم و مشارکت‌کنندگان در کنترل تراخم در صد سال گذشته در قالب شش جايزه از سوي مؤسسه جرجاني اعطا شد. جايزه «اسنو» در مطالعات اپيدميولوژيک، جايزه «نايتينگل» در راه‌حل‌ها و فناوري‌ها، جايزه «آلماتي» در وکيل‌مدافعي و حمايت‌طلبي، جايزه «شادپور و پيله‌رودي» در نظام‌ها و اصلاحات ساختاري، جايزه «آدلايد» در سياست شهري و عمومي و در نهايت جايزه «گيتس» در انفاق و اهداي بشردوستانه از جوايزي است که امسال به برگزيدگان آنها تنديس‌هاي طلا اهدا شد. جايزه اسنو به پروفسور بري راسل جونز به دليل مطالعات وي در حوزه اپيدمیولوژي (همه‌گيرشناسي) و جايزه نايتينگل در راه‌حل‌ها و فناوري‌ها به پروفسور محمدقلي شمس اعطا شد. کميسيون بهداشت و درمان مجلس شوراي اسلامي موفق به دريافت جايزه آلماتي در وکيل‌مدافعي و حمايت‌طلبي و سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت (شرکت ملي نفت ايران) جايزه شادپور و پيله‌رودي در نظام‌ها و اصلاحات ساختاري را دريافت کرد. دکتر حبيب‌الله سميع، مديرعامل بهداشت و درمان صنعت نفت که جايزه شادپور و پيله‌رودي را به نمايندگي از طرف سازمان متبوع خود دريافت کرد، گفت: «بيمارستان نفت مسجدسليمان در صد سال گذشته در راستاي مسئوليت اجتماعي براي پرسنل خود و کمک به مناطق محروم خدمات مهمي را در مناطق عسلويه، اميديه، آبادان، ماهشهر، اهواز و... ارائه کرده است». وي ادامه داد: «هرچند تا 50 سال پيش تراخم به دليل نبود زيرساخت‌هاي بهداشتي در ايران به‌ويژه در غرب کشور شايع‌ترين علت نابينايي محسوب مي‌شد تا جايي که بيمارستان نفت مسجدسليمان اقدامات زيادي را براي مهار اين بيماري انجام داد، اما امروزه ديابت شايع‌ترين دليل نابينايي در تمام دنيا و از جمله در کشور ما محسوب مي‌شود. از اين رو ما با شناسايي جمعيت 500 هزار نفري در معرض ابتلا به اين بيماري به ارائه خدمات کنترلي بيماري ديابت از قبيل بررسي رتينوپاتي بيماران ديابتي، کنترل فشار چشمي و... در افراد در معرض خطر پرداخته‌ايم.» وي با اشاره به اقدامات ديگر شرکت نفت در اين منطقه ادامه داد: «از آنجا که آلودگي منشأ بسياري از بيماري‌هاي واگير از جمله تراخم است، شرکت ملي نفت منطقه در گذشته نسبت به تصفيه فاضلاب و جلوگيري از سراريزشدن آن به کارون اقدام مي‌کرد، اين در حالي است که امروزه وضعيت کارون اسفناک است». از ديگر جوايز بهداشت سلامت عمومي اين جشنواره، جايزه آدلايد در سياست شهري و عمومي بود که براي تأمين آب شرب سالم و فراهم‌کردن ديگر زيرساخت‌هاي بهداشت محيطي به وزارت جهاد کشاورزي و جايزه گينس در انفاق، اهدا و خدمت بشردوستانه به مرحوم دکتر علي نهاوندي اعطا شد.

محورهاي جشنواره چشم‌پزشکي شمس
حفظ و توسعه انسجام و اهليت حرفه‌اي در جامعه چشم‌پزشکان و متخصصان وابسته، ارتقا و توسعه هويت و شخصيت چشم‌پزشکي ايران در عرصه ملي و بين‌المللي، معرفي الگوها و پروژه‌هاي برتر علمي-پژوهشي در عرصه چشم‌پزشکي و علوم بينايي، ارتقاي کيفيت و هدايت پژوهش‌هاي عرصه چشم‌پزشکي و علوم بينايي با الگوسازي و معرفي برترين تحقيقات در اولويت‌هاي ملي و مرزهاي دانش با موضوعات اصيل، نوآورانه و بين‌رشته‌اي يا متدولوژي برتر، انگيزش‌آفريني براي شکل‌گيري و هدايت پژوهش‌هاي جديد و هدايت منابع به سمت پژوهش‌هاي برتر با اعطاي گرنت، ديگر محورهاي جشنواره پروفسور محمدقلي شمس را تشکيل مي‌دهد.
اعطاي چهار نشان علمي چشم‌پزشكي
اين جشنواره هر سال در دو دسته رقابتي و غيررقابتي برگزار مي‌شود که در دسته غيررقابتي نشان نوع‌دوستي و پيشگيري از نابينايي (نشان خدادوست)، دانشمند برتر (نشان پيمان) و آموزگار برتر (نشان سجادي) و نشان خدمت و مسئوليت‌پذيري حرفه‌اي و اجتماعي (نشان هاشمي) اعطا مي‌شود. امسال دکتر حيدر اميني موفق به دريافت کتيبه تجليل عنوان و نشان خدادوست شد. همچنين دکتر يوسف بهرامي با عنوان آموزگار برتر، کتيبه تجليل عنوان و نشان سجادي را دريافت کرد. جايزه دانشمند برتر یا نشان پیمان به دکتر مهدی مدرس‌زاده رسید و دکتر محمود جباروند کتیبه تجلیل عنوان و نشان هاشمی را به افتخار خدمت و مسئولیت‌پذیری حرفه‌ای و اجتماعی دریافت کرد. جشنواره چشم‌پزشکی و علوم بینایی شمس همچنین شامل بخش‌های ابداع یا اختراع برتر، کتاب و پایان‌نامه‌ برتر، نوآوری برتر در روش جراحی، مقاله برتر فارسی و انگلیسی، ایده برتر، نهال دانشوری و بخش دانشور جوان است که این بخش‌ها جزء گروه رقابتی این جشنواره به شمار می‌رود.

رونمایی از تندیس پروفسور خدادوست
یکی از جوایز جشنواره‌های ادواری چشم‌پزشکی و علوم بینایی شمس، جایزه «نوع‌دوستی و پیشگیری از نابینایی» است که به واسطه خدمات نوع‌دوستانه‌ای که دکتر علی‌اصغر خدادوست در حوزه چشم‌پزشکی کشور انجام داده، به نام وی طراحی شده است. «نشان خدادوست» در سال‌های اخیر به یک چشم‌پزشک یا فعال حوزه علوم بینایی که فعالیت‌های نوع‌دوستانه‌ای برای پیشگیری از نابینایی در کشور انجام داده باشد، اهدا شده است. 19 اسفند سال گذشته جامعه چشم‌پزشکی کشور و جهان در فقدان دکتر علی‌اصغر خدادوست، جراح برجسته چشم‌پزشکی کشور که در جامعه چشم‌پزشکی آمریکا نیز به عنوان چهره‌ای شناخته‌شده مطرح بود، به سوگ نشست. هم‌زمان با جشنواره امسال علوم بینایی شمس، یادمانی برای این چشم‌پزشک عالی‌قدر برگزار شد. از طرف دیگر، به دلیل شهرت جهانی این جراح چشم‌پزشک در حوزه پیوند قرنیه از تندیس دکتر علی‌اصغر خدادوست که وی را در حال پیوند قرنیه نشان می‌داد،رونمایی شد.

تأسيس بنیاد شمس
جشنواره‌های ادواری چشم‌پزشکی و علوم بینایی شمس که به یاد پروفسور فقید محمدقلی شمس در 11 سال گذشته برگزار شده است، دستاورد مهم دیگری با خود به همراه داشته و آن مقدمات تشکیل «بنیاد شمس» است. دکتر فرزاد محمدی، مدیر جشنواره‌های چشم‌پزشکی شمس، ایده اصلی تشکیل این بنیاد را در اسفند سال 1389 مطرح کرد. اما در دو سال اخیر این ایده شکل جدی‌تری به خود گرفته است. دکتر محمدی در زمینه مأموریت‌های این بنیاد می‌گوید: «پیگیری جشنواره‌های ادواری شمس در کنار دیگر بزرگداشت‌های حرفه‌ای مرتبط در این زمینه، ارتقای سطح سواد سلامت در حوزه چشم‌پزشکی و توسعه خودمراقبتی نزد شهروندان ایرانی از طرق مختلف، از جمله بسترهای رسانه‌ای از فعالیت‌هایی است که بنیاد شمس در نظر دارد آنها را در قالب بخشی از مأموریت‌های خود انجام دهد. برای تحقق این امر به‌کارگیری رسانه‌های مختلف سنتی و مجازی و نیز تأمین محتواهای مناسب با هدف کمک به شهروندان برای خودمراقبتی از برنامه‌های پیش‌ِروی این بنیاد است. از آنجا که به‌کارگیری اپلیکیشن‌های مبتنی بر تلفن همراه به‌ویژه در بحث موبایل هلث یا سلامت تلفن همراه به شکل گسترده‌تری در حال توسعه است، بنیاد شمس در راستای اهداف اطلاع‌رسانی خود در نظر دارد به این حوزه نیز ورود پیدا کند. فعالیت‌های چشم‌پزشکی نوع‌دوستانه نیز از دیگر اهداف تعریف‌شده برای بنیاد شمس به شمار می‌رود. از سوی دیگر، تاکنون برخی اقدامات در زمینه فعالیت‌های چشم‌پزشکی نوع‌دوستانه به نام بنیاد پروفسور شمس انجام شده است. برای مثال، در جوامع فقیر نوعی ارائه خدمت به بيمار وجود دارد که به جاي اينکه بيمار نزد پزشک برود، پزشک به بالين او مي‌رود. بر اين اساس، در يک طرح آزمايشي با شعار «رفتن براي رسيدن» که در روز جهاني بينايي در سال 1396 در روستاي داورزن سبزه‌وار انجام شد، چشم‌پزشکان براي معاينه و درمان نزد بيماران روستا رفتند. توسعه اين قبيل اقدامات نيز در آينده کاري اين بنياد پيش‌بيني شده است. تأسيس فرهنگ‌سراي چشم‌پزشکي و موزه بينايي، انتشار خبرنامه بنياد با عنوان «طبيب ديدگان» در موضوع اهليت حرفه‌اي و سلامت عمومي در چشم‌پزشکي، تسهيل پژوهش در حوزه سلامت جمعيت و مطالعات اپيدميولوژيک و اعطاي گرنت به پژوهشگران اين حوزه، از ديگر اهدافي است که در نظر است با عنوان بنياد شمس انجام شود.»

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه شرق، تاریخ انتشار 18 اسفند 97، شماره: 3385