شنبه ۲۷ ارديبهشت ۱۴۰۴ - 2025 May 17 
میراث فرهنگی ناملموس از دیدگاه کارشناسان به تولیدات و فرآیندهای فرهنگی گفته می‌شود که با گذشت زمان و از نسل‌های پیشین باقی مانده‌اند. بخشی از دارایی‌های فرهنگی، محصولاتی ملموس مانند ساختمان‌ها یا کارهای هنری هستند. با‌این‌حال بخش‌های زیادی از فرهنگ به‌شکل ناملموس است، مانند ترانه، موسیقی، رقص، درام، توانمندی، آشپزی، هنر صنایع‌دستی و جشنواره‌های گوناگون. این‌ها شکل‌هایی از فرهنگ به‌شمار می‌روند که قابل ثبت و ضبط هستند، ولی ملموس نبوده و قابلیت ذخیره در محل فیزیکی مانند موزه را ندارند، ولی از طریق ابزارها و وسایلی که در آن‌ها به‌کار رفته‌اند، قابل تجربه‌کردن هستند. این وسایل فرهنگی توسط سازمان ملل متحد گنجینه‌های بشری نامیده شده است.
براساس آمار موجود، افزون‌بر یک‌هزار و ۴۰۰ مورد میراث ناملموس استان‌های مختلف کشور در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است، اگرچه ثبت این آثار اولویت سازمان میراث فرهنگی است، اما لزوم شناسایی و حفظ آن‌ها که ریشه در تاریخ این سرزمین دارد و امروز در هیاهوی زندگی صنعتی و فناوری روز در حال فراموشی است، باید بیش‌تر مورد توجه اساسی قرار گیرد و حتی رتبه کشورمان را در ثبت این آثار در سازمان جهانی یونسکو بیش از پیش ارتقاء دهیم.
کارگروه میراث ناملموس سازمان میراث‌فرهنگی براساس آیین‌نامه اجرایی قانون الحاق جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون ۲۰۰۳ یونسکو به‌منظور پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (مصوب دولت در سال ۱۳۸۷) در سال ۱۳۹۲ ایجاد شده و متشکل از نمایندگان ۱۰ دستگاه، وزارتخانه و فرهنگستان است.
کارشناسان میراث را به دو دسته تقسیم کرده‌اند: میراث ملموس و میراث ناملموس. برخی دیگر نیز این تقسیم‌بندی را با میراث طبیعی و فرهنگی تفکیک می‌کنند.
میراث ملموس شامل تمامی میراث طبیعی و فرهنگی است که به‌طور فیزیکی قابل‌دیدن هستند. میراث ملموس در دنیا یکی از منابع گردشگری محسوب می‌شود و مسئولان گردشگری برای بهره‌وری از این منابع فعالیتی همچون معرفی و تبلیغ انجام می‌دهند تا آن میراث به یک جاذبه گردشگری تبدیل شود.
یونسکو در سال ۲۰۰۱ با انجام تحقیقی در میان کشورها و سازمان‌های مردم‌نهاد تلاش کرد تا توافق آنان برای ارائه تعریفی از میراث ناملموس و بستن پیمان‌نامه‌ای در این زمینه را به‌دست آورد که نتیجه آن کنوانسیون پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس بود که در سال ۲۰۰۳ به‌تصویب رسید.
میراث ناملموس میراثی است که از گذشته به ما رسیده و حتی ممکن است آن میراث همچنان در گروه‌های فرهنگی گوناگون جریان داشته باشد. میراث ناملموس تنها یک کالا نیست، بلکه آن ارزش استثنایی دارد که در ارتباط با افراد یک جامعه معنا دارد و از گذشته به‌طور معمول به‌شکل شفاهی منتقل شده است و نزد همگی معتبر است. این میراث شامل: بیان‌ها و سنت‌های شفاهی مثل لالایی‌ها و قصه‌ها، هنرهای اجرایی مثل موسیقی و نمایش‌ها، آئین‌ها، جشن‌ها، آداب و رسوم و دانش‌های سنتی است.
هدف از ثبت این میراث به‌اعتقاد کارشناسان این است که در قبال خطر جهانی‌شدن و همگن‌سازی فرهنگی این میراث حفظ شود تا به‌مرور زمان ناپدید نشوند.
نکته مهم اینکه میراث‌های فرهنگی و طبیعی (ملموس و ناملموس) هر کشوری ظرفیت جذب گردشگران جهانی را دارد و ایران نیز با توجه به داشتن گستره وسیعی از این میراث‌ها، با ثبت، معرفی و ترویج آن‌ها می‌تواند به صنعت گردشگری رونق بیش‌تری بخشد.
حفظ میراث معنوی بسیار دشوارتر از حفظ میراث‌فرهنگی مادی است. صاحب‌نظران بر این باورند که توجه به میراث معنوی از این نظر که می‌تواند در مقابل یکسان‌سازی فرهنگی در جهان مقاومت کند، مهم است؛ چراکه با حمایت از فرهنگ‌های گوناگون و توجه به آن‌ها در مناطق و شهرستان‌های مختلف می‌توان در مقابل یکسان‌سازی فرهنگی ایستادگی و از هویت فرهنگی، بومی، قومی و منطقه و در نهایت هویت ملی حفاظت کرد.
علاوه‌بر ثبت میراث در یونسکو، هر کشوری برای حفظ و پاسداری از آثار ارزشمند فرهنگی و طبیعی خود اقدام به ثبت آثار در دو سطح ملی و استانی می‌کند. برای ثبت هر اثر ملموس سازمان میراث‌فرهنگی موظف به حفاظت و تأمین منابع مالی برای حفظ و مرمت است. برای میراث ناملموس علاوه‌بر ثبت آن، اقدام به برگزاری جشنواره‌ها و برنامه‌هایی از این دست برای معرفی اثر و جمع‌آوری اطلاعات حول‌محور آن اثر می‌شود.
میراث ملموس و ناملموس پشتوانه‌های تاریخی و فرهنگی هر ملتی محسوب می‌شوند. کشورها برای ثبت جهانی میراث خود در رقابتند تا کشور خود را به‌لحاظ قدمت تاریخی و فرهنگی پربار نشان دهند. این رقابت به‌عقیده کارشناسان، هنگامی معنادار خواهد شد که کشورها به‌واسطه همین میراث ملموس و غیرملموس برای جذب گردشگران جهانی فعالیت می‌کنند.
ثبت هر میراث چه در سطح جهانی، ملی یا استانی نشان از اهمیت آن میراث دارد که با برنامه‌ریزی برای هر کدام از آن می‌توان برای توسعه اقتصادی گردشگری قدمی برداشت. اگر ایران به‌عنوان کشوری با پیشینه تاریخی و تنوع فرهنگی بالا بتواند در این عرصه رقابتی پیشی بگیرد، در صنعت گردشگری فرهنگی و طبیعی موفق خواهد شد.
به‌باور بسیاری از صاحب‌نظران با اینکه صنعت گردشگری یکی از پول‌سازترین صنایع در کشورهای دیگر به‌شمار می‌رود، ایران همچنان چشم به اقتصاد نفتی دوخته است تا بتوان رونقی را رقم زند؛ ازاین‌رو کارشناسان پرداختن عملی به مؤلفه‌های اقتصاد مقاومتی در باروری ارزش‌های گردشگری را راه‌حل این مسأله عنوان کرده‌اند.
ظرفیت گردشگری ایران به‌قدری بالاست که می‌توان ابعاد و گونه‌های مختلف را به‌صورت تجمیع‌شده در یک منطقه تجربه کرد، اما همین ظرفیت تاکنون مغفول باقی مانده است. در این میان، مهم‌ترین تأکید رهبری در بحث گردشگری معطوف به استفاده از ظرفیت‌های اقتصادی گردشگری، اولویت‌دادن به گردشگری برای پیشرفت استانی و توسعه مناطق کم‌تربرخوردار، بهره‌گرفتن از آن به‌عنوان ابزاری برای معرفی فرهنگ غنی کشور، اهمیت‌دادن به حفظ و نگهداری میراث‌فرهنگی و شناساندن جاذبه‌های گردشگری برای مسافران خارجی و داخلی است؛ اصلی که می‌تواند برای عملیاتی‌کردن اقتصاد استان‌ها و استقلال مالی‌شان با برنامه‌ریزی و استفاده از امکانات و جاذبه‌های هر منطقه از خاک ایران اسلامی پیاده شود.
بررسی‌ها حاکی از آن است نوروز، موسیقی ایرانی، تعزیه، ورزش‌های زورخانه‌ای، موسیقی نواحی خراسان، قالی‌بافی استان فارس و روش سنتی قالی‌بافی کاشان، آئین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای، نقالی، فناوری ساخت لنچ در جنوب ایران، مراسم قالی‌شویان مشهد اردهال، نان لواش، چوگان و هم‌چنین هنر ساختن و نواختن کمانچه؛ آثار ایران در فهرست جهانی یونسکو هستند که از این بین استان اصفهان با داشتن میراث ماندگار قالی‌شویان و روش سنتی قالی‌بافی در کاشان جایگاه ویژه‌ای دارد.
به‌گفته مسئولان افزون‌بر 100 میراث معنوی اصفهان در فهرست میراث ملی کشور به‌ثبت رسیده است که از آن جمله می‌توان به مراسم آئینی «نقالی» در شهر تاریخی «وزوان»، آئین نخل‌گردانی روستای «وش» از توابع شهرستان نطنز، پوشش سنتی مردم روستای تاریخی ابیانه، نحوه ساخت کاشی معرق که متعلق به عصر صفوی است، هنر «نقده‌دوزی» و «نی هفت‌بند و شیوه نی‌نوازی»، تهیه خورشت ماست که یکی از غذاهای سنتی اصفهان به‌شمار می‌رود و سابقه آن به دوران قاجار بازمی‌گردد، مهارت بافت قالی یلمه علی‌آباد دهاقان، آداب و رسوم پخت کاشی ابوزیدآباد آران و بیدگل، آئین پخت سمنوی نذری شهرضا، دانش سنتی و مراحل کاشت خربزه سین برخوار و دانش سنتی و مراحل کاشت خربزه گرگاب شاهین‌شهر و میمه اشاره کرد.
۱۳ میراث ناملموس جدید اصفهان در فهرست آثار ملی به‌ثبت رسید
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اصفهان از ثبت ۱۲ میراث ناملموس این استان به‌تازگی در فهرست آثار ملی خبر داد.
فریدون الله‌یاری به ایرنا گفت: این آثار شامل مهارت قالی‌بافی یلمه طالخونچه و مهاباد اردستان، آئین سنتی جوش نائین، دانش پخت کلوچه کاشان و جوز قند برزک و قمصر کاشان، نظام آبیاری جوشقان استرک، ساخت عروسک نوعروسان بادرود، روش پخت غذای سنتی کاچی ابوزیدآباد آران و بیدگل، دانش کاشت، داشت و برداشت خربزه گرگاب و سین برخوار، دانش پخت سمنوی شهرضا و پخت کباب گلپایگان است.
به‌گفته وی این تعداد آثار ناملموس در آخرین جلسه ثبت میراث ناملموس ملی که در استان اردبیل برگزار شد، به‌ثبت رسید.
وی اظهار داشت: از اهداف ثبت میراث ناملموس توجه‌بخشی به جایگاه معنوی این میراث است که می‌تواند به‌عنوان شاخصه‌ای مهم برای معرفی شهرستان‌ها به‌شمار رود و به ظرفیت‌سازی در صنعت گردشگری آن‌ها منجر می‌شود.
الله‌یاری ادامه داد: میراث ناملموس هر شهرستان از مله سرمایه‌های معنوی به‌شمار می‌رود که ثبت آن می‌تواند به مشارکت‌بخشی اهالی آن منطقه منجر شود.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اصفهان تصریح کرد: در سال‌های گذشته در حوزه میراث‌فرهنگی ۲۳۳ اثر ثبت‌شده در فهرست میراث ملی ایران داشتیم که اکنون به بیش از یک‌هزار و ۹۰۰ اثر رسیده است.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان ادامه داد: با تصویب این ۱۳ پرونده مجموع میراث ناملموس استان اصفهان که در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده به ۱۳۸ اثر افزایش یافت.
اقتصاد گردشگری ناجی اصفهان از رکود
نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی اقتصاد گردشگری را ناجی این استان دانست و گفت: درصورت حرکت به‌سمت توسعه فراصنعتی و توجه مضاعف به صنایعی همچون گردشگری می‌توانیم به خودکفایی برسیم.
ناهید تاج‌الدین افزود: بارگذاری صنعتی امروز در اصفهان مشکلات فراوانی ازجمله آلودگی هوا و خشکی زاینده‌رود را به همراه داشته است.
وی با بیان اینکه اقتصاد گردشگری می‌تواند ناجی اصفهان از رکود باشد، ادامه داد: هر توریستی که به ایران سفر می‌کند شش تا هفت روز اقامت داشته و حدود یک‌هزار و ۸۰۰ دلار هزینه می‌کند و این در حالی است که در اصفهان این میزان ۶۰۰ تا ۷۰۰ دلار و اقامت دو تا سه روز است.
نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی تصریح کرد: اگر بتوانیم از ظرفیت ۲۳۷ اقامتگاه بوم‌گردی اصفهان به‌درستی استفاده کنیم، تعداد روزهای اقامت گردشگر و درآمد گردشگری اصفهان افزایش می‌یابد.
وی اضافه کرد: اگر زاینده‌رود به اصفهان بازگردد به‌طور قطع شاهد رونق بخش گردشگری به‌خصوص گردشگری طبیعی در کنار گردشگری تاریخی خواهیم بود و می‌توان بسیاری از مشکلات را رفع کرد.
تاج‌الدین با اشاره به ضرورت جایگزینی صنعت گردشگری به‌جای نفت، بیان کرد: اگر ما نفت نداشتیم، شرایط بهتری را شاهد بودیم، با اتکا به آن ضرورت و اهمیت صنایع دیگر کمتر احساس شده و از وجوه اقتصادی که به توسعه پایدار کمک می‌کند، غافل مانده‌ایم.
وی ادامه داد: اصفهان به‌عنوان قطب صنعت و پایتخت فرهنگ و تمدن شناخته می‌شود، اما تاکنون قطب صنعت‌بودن کمکی به ما نکرده و مزیت‌هایی را برای توسعه پایدار به‌همراه نداشته است.
نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی پررونق‌ترین نمایشگاه را یازدهمین نمایشگاه بین‌المللی گردشگری و صنایع‌دستی اصفهان دانست و گفت: در اصفهان ظرفیت‌ها و بسترهای متعدد گردشگری داریم که متأسفانه از آن‌ها غافل شده‌ایم و بیش‌تر به‌سمت قطب صنعت حرکت کرده‌ایم که مشکلات متعددی را برای شهر به ارمغان آورده است؛ درحالی‌که اصفهان یکی از 10 مقصد گردشگری جهان است و این مزیت بسیار جای گسترش دارد.
تاج‌الدین خاطرنشان کرد: مردم ما به‌صورت ذاتی و درونی از برپایی نمایشگاه‌ها و رویدادهای گردشگری استقبال می‌کنند، اما ما نسبت به این موضوع غفلت ورزیدیم.
وی ادامه داد: یکی از انواع گردشگری نیز گردشگری رویدادمحور است و رویدادهای نمایشگاهی یکی از انگیزه‌های گردشگری می‌تواند باشد.
نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه افراد تأثیرگذار آن‌گونه که باید و شاید برای رونق گردشگری تلاش کنند، اظهار داشت: امیدواریم استاندار، نمایندگان مجلس شورای اسلامی و شهردار در استان و شهرستان بیش از آن گونه که باید به این موضوع ورود کرده و به آن توجه کنند.
وی چالش بخش گردشگری را بستر نامناسب شهر دانست و اضافه کرد: باید ظرفیت‌های متعدد شهرستان اصفهان در راستای گردشگری دنبال شوند، اما تاکنون به آن‌ها توجهی نکرده‌ایم.
تاج‌الدین تصریح کرد: مباحث گردشگری شرق اصفهان را رها کرده‌ایم که متأسفانه ظرفیت‌های بوم‌گردی و گردشگری این مناطق روزبه‌روز فرسوده‌تر شده و ما سرمایه‌ها را از دست داده‌ایم.
وی با بیان اینکه اگر به این باور برسیم که سرمایه‌گذاری در صنعت گردشگری ارزش افزوده فراوانی دارد، برخی از مشکلات مرتفع خواهد شد، اضافه کرد: در بسیاری از موارد برای سرمایه‌گذاری در بخش گردشگری نیازی به کمک دولت نیست و اگر بسترها را فراهم کنیم به اندازه کافی انگیزه و بازگشت سرمایه برای بخش خصوصی وجود دارد، ضمن آن‌که در بخش گردشگری خارجی نیز می‌توانیم از ظرفیت‌های فاینانس هم استفاده کنیم.
تأثیر حفظ میراث فرهنگی ناملموس بر وفاق اجتماعی
مدیرکل دفتر همکاری‌های علمی و بین‌الملل بنیاد ایران‌شناسی در این خصوص معتقد است: میراث ناملموس، به‌اعتبار پشتوانه‌ای که در تفکر و اندیشه جوامع در ایجاد وفاق اجتماعی داشته، در مسیر رساندن آن‌ها به توسعه و صلح پایدار نقش‌آفرین است.
آتوسا مؤمنی به قدرت نرم میراث‌فرهنگی ناملموس در حفظ هویت فرهنگی و گسترش وفاق اجتماعی در عرصه ملی و بین‌المللی اشاره کرد و گفت: میراث‌فرهنگی ناملموس که از ظرفیت‌های بی‌بدیل و به‌اعتباری از ارکان جوامع صاحب هویت امروز برای رسیدن به توسعه پایدار برشمرده می‌شود، همانا روح و تولدگاه میراث‌فرهنگی ملموس تاریخی است.
مؤمنی افزود: به‌بیانی صور مواریث تاریخی ما از نوع منقول و غیرمنقول، مولود میراث ناملموسی هستند که به پشتوانه تفکر روحانی انسان از دیرباز، با انتقال بین‌نسلی و مبتنی بر نیاز انسان، حیات خود را ادامه داده و در دنیای امروز رخ نمون ساخته‌اند.
وی افزود: آنچه که امروز به‌عنوان میراث ناملموس بشری ستاره‌دار شده و در جهان دارای هویت است، به قید امتیازش نسبت به پدیده‌ای دیگر از مقوله خود، دارای این ارزش هویتی نشده، بلکه به‌اعتبار خاستگاه فرهنگی و پشتوانه‌ای که در تفکر و اندیشه جوامع در ایجاد وفاق اجتماعی داشته و در تقویت پیوند انسان‌مدارانه اقوام مؤثر بوده و در مسیر رساندن آن‌ها به توسعه و صلح پایدار نقش آفریده است، دارای ارزش برجسته و ماندگاری شده است.
مؤمنی اظهار کرد: انسان‌ها در میان باورهایی که زندگی خود را بر آن بنیان نهاده‌اند، غوطه‌ورند و همواره امور خود را با آن ارزش‌ها همراه کرده و تطبیق می‌دهند و زمانی‌که در فرامرزهای زندگیشان مشابهت‌ها و قرابت ارزش‌های معنوی خود را همچون پاره‌ای از تن می‌یابند، وفاق اجتماعی در جامعه بشری با استحکامی شگفت‌انگیز رقم خورده و انسان در مسیر توسعه پایدار و صلح، هدایت می‌شود.
شهر اصفهان در سال ۹۴ از سوی یونسکو به‌عنوان نخستین عضو شبکه جهانی شهرهای خلاق (معتبرترین شبکه جهانی) در عرصه صنایع‌دستی و هنرهای مردمی معرفی شد و به عضویت این شبکه درآمد. استان اصفهان به‌لحاظ حجم، ۶۰ درصد تولید صنایع‌دستی کشور را به خود اختصاص داده که ازجمله این رشته‌ها زری‌دوزی و قلم‌کاری، ترمه و نقره‌کاری، تذهیب و تحریر انواع کتاب، قرآن، قطعات نگارگری و نقاشی است و در خاتم‌کاری، میناکاری، منبت، قلم‌زنی روی انواع فلزات شهرت جهانی دارد.
شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات بر گرفته از سایت خبری تحلیلی سبزینه، تاریخ انتشار:15 تیر 1398 ، کدخبر:70859 ،www.sabzineh.org
