شعار سال: همیشه خوانده‌اید که استان سمنان به خاطر موقعیت جغرافیایی خاصی که دارد، عموماً دارای اقلیم بیابانی و نیمه‌بیابانی است و در این استان، محدودیت‌های آب و خاک همواره سد راه توسعه محسوب می‌شود.

کمی که دقیق‌تر شوید و بخش‌های مختلف اقتصادی استان سمنان را بررسی کنید، درمی‌یابید که این استان از موقعیت آبی مطلوبی هم برخوردار نیست و به همین خاطر، تنها دو درصد از کل مساحت استان زیرکشت آبیودیمقرار دارد.

اما مسأله کمبود منابع آبی فقط به بخش کشاورزی خلاصه نمی‌شود، محدودیت‌های آبی سال‌هاست گریبان بخش‌های صنعت و حتی شرب را هم گرفته و در این شرایط، ساده‌ترین راه‌حلی که برای رفع مشکل، آن‌هم به‌صورت مقطعی به ذهن مدیران مرتبط می‌رسد، تنها یک چیز است: «حفر چاه آب.»

مطالعاتزمین‌شناسی که در استان سمنان از دیربازانجام شده هم نشان می‌دهد که راه‌حل ساده مدنظر مسؤولان در این سال‌ها، نه البته در درازمدت بلکه در کوتاه‌مدت، این استان را دچار مشکلات عدیده ساخته و اثرات سوء برنامه‌ریزی‌ها این روزها روی زمین و پیش چشمان همگان قابل مشاهده است.

ساده‌ترین راه؛ عامل پیچیده‌ترین مشکل

ساده‌ترین کاری که به ذهن رسیده تا مشکل کم‌آبی استان سمنان را به‌ویژه در بخش شرب برای مقطعی رفع سازد و از تنش‌های اجتماعی بکاهد، یعنی حفر چاه، البته برای همیشه یک راه‌حل ساده نیست؛ کارشناسان می‌گویند عمق حفر چاه برای رسیدن به آب‌های زیرزمینی در سالیان اخیر افزایش قابل‌ملاحظه‌ای یافته است.

البته کارشناسان، فرونشست زمین را که این روزها بخش عمده‌ای از پهنه استان سمنان را تحت تأثیر خود دارد، نتیجه کاهش و تخلیه آب‌های زیرزمینی می‌دانند و وقوع آن را به‌مثابه مرگ یک سرزمین توصیف می‌کنند.

کارشناسان، فرونشست زمین را که این روزها بخش عمده‌ای از پهنه استان سمنان را تحت تأثیر خود دارد، به‌مثابه مرگ سرزمین توصیف می‌کنند

تخلیه آبخوان‌های استان سمنان امروز تا جایی پیش رفته که برای بسیاری از بخش‌ها ازجمله خطوط شبکه ریلی تهدیدی جدی به حساب می‌آید.

فرونشست کجا و چطور رخ می‌دهد؟

تصاویر بخش‌های مختلف استان سمنان نشان می‌دهد این روزها فرونشست زمین را باید بیش از هر تغییر دیگری در طبیعت جدی گرفت؛ اما فرونشست زمین کجا و چطور رخ می‌دهد؟

ایرج حیدریان، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سمنان درباره پدیده فرونشست زمین در این استان و تهدیدهای آن می‌گوید: این پدیده شامل ریزش یا نشست رو به پایین سطح زمین است. این حرکت از نظر شدت، وسعت و میزان مناطق درگیرکننده محدود نیست.

او ادامه می‌دهد: فرونشست زمین بر اثر پدیده‌های طبیعی زمین‌شناختی مانند انحلال و آب شدن یخ‌ها و حرکات آرام و پیوسته گدازه از پوسته زمین یا فعالیت‌های انسانی نظیر معدن‌کاوی و برداشت آب‌های زیرزمینی یا نفت ایجاد می‌شود.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سمنان با بیان اینکه از نظر یونسکو فروریزش یا نشست سطح زمین به علل متفاوتی در مقیاس‌های بزرگ روی می‌دهد، افزود: حرکت زمین‌لرزه‌ها دارای بردار افقی قابل‌توجهی است و همچنین نشست در خاک‌های دستی را شامل نمی‌شود و فرونشست در دو محیط و سازوکار مختلف امکان‌پذیر است.

حیدریان در تشریح این محیط‌ها در پدیده فرونشست زمین بیان کرد: سنگ‌های انحلال‌پذیر (سنگ آهک، دولومیت، گچ و نمک) که توسط نهشته‌های تحکیم‌نیافته مدفون شده‌اند یا چاله‌های کهن پرشده با نهشته‌های تحکیم‌نیافته که فشار هیدرو استاتیکی رو به بالای آب زیرزمینی در نگهداری آنها مؤثر است، از این دست محیط‌ها هستند.

فرونشست و شکاف‌های زمین که به آهستگی و به‌تدریج گسترش می‌یابند، شاید همان تأثیر خطرهای ناگهانی و فاجعه‌بار مانند سیل و زلزله را نداشته باشد

وی نهشته‌های جوان تحکیم‌نیافته و رسوب آواری نیمه تحکیم‌یافته با تخلخل بالا که در زیر نهشته‌های آبرفتی و دریاچه‌ای و دریایی کم‌عمق واقع شده‌اند، را از دیگر محیط‌ها دانست و افزود: این محیط‌ها به‌طور معمول شامل بسته یا نیمه‌بسته ماسه‌ای یا شنی همراه با میان لایه‌های رسی است که تحت تنش‌های بکر قرار دارد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سمنان در بیان مکانیسم فرونشست در آبرفت اضافه کرد: فرونشست در آبخوان‌های آبرفتی غالباً در بخش‌هایی با بافت ریزدانه و معمولاً رسی اتفاق می‌افتد.

حیدریان ادامه داد: فرونشست و شکاف‌های زمین که به آهستگی و به‌تدریج گسترش می‌یابند، شاید همان تأثیر خطرهای ناگهانی و فاجعه‌بار مانند سیل و زلزله را نداشته باشد.

سفره‌هایی که تغذیه نمی‌شوند

از مباحث فنی و تخصصی پدیده فرونشست زمین که بگذریم، دلیل ساده این پدیده از زبان مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان شنیدنی است.

علی‌نقی حیدریان با اشاره به فرونشست زمین در برخی از مناطق جنوب سمنان اظهار کرد: فرونشست یا شکاف‌هایی که در زمین رخ می‌دهد، به علت خالی شدن سفره‌های زیرزمینی از آب است.

وی گفت: سطح آب وقتی پایین می‌آید، این اتفاق برای زمین رخ می‌دهد و سفره‌های آب زیرزمینی به علت خشک‌سالی، سال‌ها تغذیه خوبی نمی‌شوند.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان ادامه داد: چاه‌های نیمه عمیق امروز دیگر در بسیاری از نقاط استان سمنان پاسخگو نیست و باید چاه‌های عمیق حفر شود.

حیدریان بیان کرد: پوشش گیاهی باعث شکاف یا فرونشست در زمین نمی‌شود و تاکنون چنین چیزی دیده نشده است و این سخنان قابل اعتنایی با توجه به مقالات معتبر نیست.

آثار فرونشست زمین در دشت‌های سمنان

شاید زمانی که به‌وفور چاه آب در زمین‌های عموماً جنوب سمنان حفر می‌شد، مسؤولان امر هرگز فکر نمی‌کردند چنین روزی زمین تا این حد دهان باز کند و دستکاری انسان در طبیعت اثر وضعی خود را این‌طور واضح نشان دهد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سمنان در تشریح آثار فرونشست زمین در استان سمنان تأکید کرد: آثار فرونشست در دشت‌های استان سمنان از سال‌های گذشته دیده شده است.

حیدریان اظهار کرد: این آثار غالباً به‌صورت ایجاد شکاف‌های عمیق و نیمه‌عمیق، رشد چاه‌ها و ایجاد ترک در سازه‌های راه‌ها و پل‌ها و تا حدودی خطوط آهن در جنوب دشت‌های گرمسار، سمنان، دامغان، شاهرود و شمال دشت میامی بوده است.

وی با اشاره به افت سطح آب در آبخورهای استان سمنان گفت: به دلیل برداشت‌های بیش از حد از توان آبخوان و کاهش ضخامت لایه‌های آبدار، شرایط نشست زمین در رسوبات دانه‌ریز یا رسی فراهم شده است.

حیدریان با اشاره به افت سطح آبخوان‌های استان سمنان اضافه کرد: با احتساب ۲۰ سال، درمجموع 12.4 متر افت در سفره‌های آب زیرزمینی که معادل کاهش ضخامت آبخوان است، اتفاق افتاده و این افت از پایین دشت‌ها به سمت بالا ایجاد می‌شود.

نشست زمین چه زمانی بحرانی می‌شود؟

بحران بیخ گوش دشت‌ها و مناطق جنوبی استان سمنان کمین کرده است. مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سمنان هم با اشاره به نتایج مطالعات انجام‌شده در شرکت آب منطقه‌ای سمنان و سازمان زمین‌شناسی کشور توسط مشاوران افزود: نشست زمین بیش از چهار میلی‌متر در سال در جهان بحران نامیده می‌شود و به ازای هر ۱۰ سانتی‌متر فرونشست، حدود یک تا دو متر آبخوان از دست می‌رود.

وی با تأکید بر اینکه در دشت سمنان به‌طور میانگین سالانه ۱۰ تا ۱۲ سانتی‌متر نشست اتفاق می‌افتد، تصریح کرد: سالانه هشت سانتی‌متر نشست در دشت گرمسار و ۱۲ سانتی‌متر نشست در دشت ایوانکی اتفاق می‌افتد و احتمال بازیابی آبخوان به دلیل کاهش تخلخل مؤثر تا حد زیادی کاهش می‌یابد.

حیدریان با بیان اینکه از آنجا که افت سطح آبخوان‌ها در دشت‌های استان سمنان به دلیل برداشت‌های بیش از توان آبخورها به‌ویژه در بخش کشاورزی از دلایل اصلی فرونشست دشت‌ها است، بر اجرای طرح احیای آبخوان‌های آبرفتی تأکید کرد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سمنان با اشاره به اینکه جلوگیری از تداوم افت آبخوان‌ها از طریق جلوگیری از اضافه برداشت‌های چاه‌های کشاورزی باید انجام شود، افزود: کاهش آبدهی و اصلاح پروانه بهره‌برداری بر اساس آب قابل برنامه‌ریزی دشت‌ها باید اعمال شود.

حیدریان با بیان اینکه تدوین و اجرای برنامه عملیاتی احیای آبخوان‌ها در بازه 20 ساله باید صورت گیرد، خاطرنشان کرد: تعیین و پهنه‌بندی مناطق در معرض فرونشست به‌منظور مقابله با خسارات احتمالی زیرساخت‌های عمرانی مانند راه‌آهن، جاده‌ها، فرودگاه‌ها، مناطق شهری، پل‌ها، خطوط انتقال آب، برق، گاز، نفت، مخابرات و سایر زیرساخت‌ها و ارائه راهکارهای لازم توسط دستگاه‌های متولی باید انجام شود.

خساراتی ترمیم‌ناپذیر و پرهزینه

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سمنان اما تأکید می‌کند: در منطقه در حال فرونشست شاید خرابی به میزان گسترده مشاهده نشود و حتی آثار سطحی آن‌هم به‌راحتی قابل‌تشخیص نباشد؛ اما خسارت‌های ناشی از فرونشست ترمیم‌ناپذیر، پرهزینه و مخرب است.

وی تخریب سامانه‌های آبیاری و خاک‌های حاصلخیز کشاورزی را از پیامدهای فرونشست زمین دانست و وارد آمدن خسارت به چاه‌ها در مناطق فرونشست روستایی و شهری را به‌عنوان آثار متداول این پدیده عنوان کرد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سمنان تصریح کرد: این پدیده به‌اصطلاح رشد چاه‌ها نام دارد و لوله چاه بالا آمده و در اصل سطح زمین پایین رفته است.

مناطق شهری و آسیب‌پذیری بالا

حیدریان با اشاره به اینکه مناطق شهری به دلیل تراکم جمعیت و ساختمان‌ها و شریان‌های حیاتی به‌طور ویژه آسیب‌پذیر هستند، عنوان کرد: این پدیده می‌تواند به خیابان‌ها، پل‌ها و بزرگراه‌ها آسیب وارد کند و خطوط آب‌رسانی، گازرسانی و فاضلاب را مختل کند و به پی ساختمان‌ها آسیب بزند.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سمنان با بیان اینکه در این حالت سازه‌هایی که وسعت بالاتر و ارتفاع بیشتری دارند، آسیب‌پذیرتر هستند، افزود: خطوط راه‌آهن، سدهای خاکی و تصفیه‌خانه‌ها آسیب‌پذیر هستند و هر سازه‌ای در مسیر شکاف یا فروچاله، آسیب‌پذیری زیادی دارد.

حیدریان پدیده فرونشست زمین را با ایجاد تغییر در وضع توپوگرافی منطقه سبب بروز تغییرات هیدرولوژی منطقه دانست و تصریح کرد: ممکن است سیلاب‌های عظیم و مخربی به وقوع بپیوندد؛ در حالی که قبل از ایجاد فرونشست از هیچ سابقه‌ای برخوردار نبوده است.

وی ادامه داد: این پدیده می‌تواند با ایجاد تغییر در وضع زمین‌شناختی منطقه ازجمله جهت و سرعت جریان آب زیرزمینی و ... نتایج و ناهنجاری‌های بیشتری در پی داشته باشد.

برداشت ۸۰ درصد منابع آب زیرزمینی

گویا همه می‌دانند که برداشت بی‌رویه از منابع آبی زیرزمینی، استان سمنان را در آینده‌ای نه‌چندان دور با فاجعه‌ای طبیعی مواجه خواهد کرد.

در همین حال، نماینده مردم شهرستان‌های سمنان، مهدی‌شهر و سرخه در مجلس از برداشت بیش از ۷۰ تا ۸۰ درصد از منابع آب زیرزمینی در برخی مناطق استان سمنان خبر می‌دهد.

احمد همتی درباره پدیده نشست زمین و تهدیدهای آن در این استان اظهار کرد: بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آبی زیرزمینی سبب ایجاد بحران می‌شود.

وی با اشاره به اینکه از نظر استانداردها اگر بیش از ۴۰ درصد منابع آب زیرزمینی برداشت شود، بحران تلقی می‌شود، تصریح کرد: این امر ازجمله عوامل نشست زمین تلقی می‌شود.

همتی از برداشت بیش از ۷۰ تا ۸۰ درصد از منابع آب زیرزمینی در برخی مناطق استان سمنان خبر داد و اضافه کرد: این نوع برداشت آب تهدیدزاست و مسائلی مانند تهدید نشست زمین را به همراه دارد.

نماینده مردم شهرستان‌های سمنان، مهدی‌شهر و سرخه در مجلس با تأکید بر اینکه این میزان برداشت آب، فرونشست زمین را در پی دارد، بیان کرد: پدیده نشست زمین مشکلات و تهدید جدی برای تأسیسات و ساختمان‌ها ایجاد می‌کند و حتی تشدید زلزله را به همراه دارد و نیاز است که فکر اساسی برای این موضوع صورت گیرد.

خشک‌سالی؛ منشأ نشست زمین

غلامرضا کاتب، نماینده مردم شهرستان‌های گرمسار و آرادان در مجلس هم درباره تهدید نشست زمین اظهار کرد: استان سمنان با معضل کم‌آبی مواجه است که تهدید بزرگی محسوب می‌شود.

وی با اشاره به اینکه خشک‌سالی منشأ نشست زمین در استان سمنان است، تصریح کرد: در قانون بودجه اعتبارات خوبی برای بخش آبخیزداری در نظر گرفته شد.

نماینده مردم شهرستان‌های گرمسار و آرادان در مجلس اضافه کرد: مسؤولان استان سمنان در بخش آبخیزداری و احیای سفره‌های زیرزمینی بیشتر کار کنند تا این سفره‌های آب تقویت شوند و بتوانیم مشکل را رفع کنیم.

کاتب با بیان اینکه مطالعات اجرای طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان در جریان است، تصریح کرد: اجرای این طرح به رفع مشکلات مردم این استان کمک می‌کند.

تشدید معضل کم‌آبی استان سمنان

تردیدی وجود ندارد که استان سمنان هم با معضل کم‌آبی مفرط مواجه است و هم فرونشست را بالاتر از نرم جهانی مشاهده می‌کند؛ اما راهکار چیست؟

عبدالرحمان رستمیان، نماینده مردم دامغان درمجلس نهم اما می‌گوید: کم‌آبی به‌عنوان معضل اصلی استان سمنان تنها مختص آب کشاورزی و صنایع نیست.

او با اشاره به اینکه معضل کم‌آبی استان سمنان به حوزه آب آشامیدنی هم سرایت کرده است، تصریح کرد: راهکارهای رفع معضل کم‌آبی استان نباید سوار بر موج سیاسی بررسی شود و رفع معضل کم‌آبی استان یک پروژه ملی و استانی است.

رستمیان با تأکید بر اینکه بخش‌های کشاورزی و صنعت در استان سمنان تحت تأثیرات منفی کم‌آبی قرار گرفته است، اضافه کرد: کم‌آبی هم به مشکلاتی مانند کمبود نقدینگی کارخانجات در این استان اضافه شده است.

وی با بیان اینکه دولت در تأمین و رفع مشکلات مردم در بخش آب آشامیدنی تحقق این امر را وظیفه اصلی خود بداند، تصریح کرد: مسؤولان با این نگاه اقدامات لازم در این زمینه را انجام دهند.

نماینده دوره نهممجلس شورای اسلامی با اشاره به اینکه معضل کم‌آبی در استان به مرز بحران رسیده است، اظهار کرد: باید به‌سرعت اقدامات لازم در این رابطه انجام شود.

اقدام جدی نمی‌شود

حجت‌الاسلام محمد بارانی، امام جمعه مهدی‌شهر هم اظهار کرد: این استان ظرفیت‌های خوبی در بخش‌های صنعتی و کشاورزی و به‌ویژه گردشگری دارد.

امام جمعه مهدی‌شهر با اشاره به اینکه کم‌آبی معضل جدی استان سمنان است، تصریح کرد: انجام اقدام جدی و مثمری را برای رفع معضل کم‌آبی این استان شاهد نیستیم و وزارتخانه‌های مربوطه اقدام جدی و عملی در این راستا انجام نداده‌اند.

وی با بیان اینکه دولت برای رفع معضل کم‌آبی استان سمنان وارد عمل شود، عنوان کرد: مسؤولان این کمبود را در استان جدی بگیرند و راهکاری مناسب برای رفع آن پیدا کنند.بارانی با تأکید بر اینکه معضل کم‌آبی بر حوزه‌های دیگر مانند کشاورزی هم تأثیر منفیداشته است، اضافه کرد: این مشکل کشاورزی را هم تا حدودی کم‌رونق کرده است.

امام جمعه مهدی‌شهر با اشاره به اینکه بیکاری و مشکل معیشتی در سراسر کشور وجود دارد، اظهار کرد: دولت در این راستا اقدامات بیشتری انجام دهد.

باید چه کرد؟

پدیده فرونشست زمین که این روزها دامنه اثر آن به نزدیکی ریل‌های آهن مسیر اصلی تهران- مشهد هم کشیده شده، رخدادی نیست که بتوان به‌سادگی از کنارش گذشت.

جدای از تهدید منازل مسکونی و بخش کشاورزی استان سمنان، بسیاری از زیرساخت‌های استان این روزها مستعد واقعه تلخ به‌واسطه این تغییر طبیعی است.

بیابان‌زدایی؛ در صدر برنامه‌ها

در این بین، یکی از اقداماتی که می‌تواند تا حدودی به مشکلات بحرانی طبیعت استان سمنان کمک کند، تلاش برای اجرای طرح‌های بیابان‌زدایی، تغذیه سفره‌های زیرزمینی، تلاش برای کاهش برداشت از منابع محدود موجود و... است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان می‌گوید: بیابان‌زدایی یکی از طرح‌های مهمی است که در استان سمنان پیگیری می‌شود و امسال از محل صندوق توسعه اعتباراتی به استان سمنان در این بخش اختصاص یافته است.

حیدریان پیش‌بینی کرد: ۱۲ میلیارد تومان اعتبار بیابان‌زدایی به استان سمنان امسال اختصاص یابد که به‌واسطه آن فعالیت‌هایی در حدود سه هزار هکتار از بیابان‌های سمنان انجام شود.

انتقال آب دریای خزر؛ مرهمی بر دل طبیعت

یکی از راهکارهایی که به‌زعم بسیاری از دانشگاهیان می‌تواند از مشکلات کنونی در پدیده فرونشست‌های گسترده زمین در دشت‌ها بکاهد، تأمین آب پایدار از منابعی غیر از چاه‌هاست.

به اعتقاد کارشناسان حوزه آب، برای دوری از تلاش‌های مقطعی و مسکن‌وار در بحث تأمین آب موردنیاز کشور، طرح‌های اساسی‌تری نظیر انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی ایران در دستور کار قرار گیرد تا بتواند مرهمی بر دل طبیعت باشد.

طرح انتقال آب دریای خزر به کویر مرکزی ایران که این روزها با موافقت سازمان حفاظت محیط‌زیست همراهی بسیاری از متخصصان، کارشناسان، مردم و دلسوزان محیط‌زیست همراه شده است، می‌تواند از دردهای بزرگ استان سمنان در زمینه برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی بکاهد.

اگر همه جوانب سود و زیان این طرح از نظر محیط‌زیستی، اقتصادی، اجرایی و سیاسی بررسی شود، مشخص خواهد شد که این طرح می‌تواند به رشد و توسعه کل ایران کمک کند.

این گزارش ویدئویی را ببینید:

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری فارس، تاریخ 28 مهر 98، کد مطلب: 13980728000027: www.farsnews.com