شعار سال: شیوع فراگیر ویروس کرونا، به جز تاثیر آن بر اقتصاد جهان، در بازار جهانی نفت نیز تاثیر شگرفی داشت. هم رکورد جدیدی در بهای نفت برجای گذاشت و هم رازی را آشکار کرد. رکورد ساز بودن آن این که بهای آن را منفی کرد، رویدادی که پیش از آن قابل تصور نبود. هیچگاه بازار جهانی نفت فکر نمی‌کرد روزی خواهد رسید که فروشنده نفت مجبور باشد از خریدار بخواهد هم نفت را ببرد و هم برای خرید هر بشکه نفت چهل دلار پاداش دریافت کند. این رویداد در بحبوحه شیوع کرونا در آمریکا در روز اول اردیبهشت سال جاری (بیست آوریل ۲۰۲۰) رخ داد.
اما به جز این، رازی نیز آشکار شد. بسیاری تا پیش از شیوع کرونا بر این تصور بودند که اوپک تنها سازمان جهان سومی است که از منافع کشور‌های عضو در برابر آمریکا حمایت می‌کند و بر این اساس به وجود اوپک و عضویت در آن مباهات می‌کردند. اما زمانی که به دنبال عدم توافق عربستان و روسیه بر سر کاهش تولید در نشست شانزدهم اسفند ۱۳۹۸ (ششم مارس) مصرف و به تبع آن بهای نفت به شدت کاهش یافت، و اوپک عملا منحل شد، آمریکا خشمگین شد!
دونالد ترامپ، رییس جمهوری آمریکا، با محمد بن سلمان تماس گرفت و تهدید کرد که با کاهش بهای نفت، آمریکا به پیمان امنیتی هفتاد ساله اش با عربستان پایان خواهد داد! مقام‌های آمریکا هشدار دادند که واشنگتن موشک‌های پاتریوت را از عربستان خارج خواهد کرد و ریاض را در تامین امنیت به حال خود رها خواهد کرد مگر این که عربستان سیاست سهمیه بندی در پیش گیرد و قیمت‌های نفت را افزایش دهد.
سناتور‌های ایالت‌های تولیدکننده نفت آمریکا در تماس با ترامپ یادآور شدند: در حالی که آمریکا از صنعت نفت عربستان در خلیج فارس محافظت می‌کند ریاض با سرازیر کردن نفت به بازار و کاهش قیمت‌ها تصمیم گرفته است صنعت نفت آمریکا را نابود کند!
روز دوم آوریل (۱۴ اردیبهشت) ترامپ به عربستان برای ادامه کاهش قیمت‌های نفت هشدار داد و ده روز بعد عربستان با روسیه به توافقی رسیدند که بر مبنای آن اوپک و غیر اوپک معروف به اوپک پلاس تصمیم گرفتند نه میلیون و ۷۰۰ هزار بشکه نفت در روز از تولید خود بکاهند.
دیروز (هفده خرداد) نشست کشور‌های اوپک و غیر اوپک، به رهبری عربستان و روسیه، بدون افزایش تولید، ادامه همین توافق را برای یک ماه دیگر تمدید کرد. این در حالی که بر اساس توافق پیشین قرار بود تولید نفت دو میلیون بشکه در روز از اول ماه آینده میلادی (ژوئیه) افزایش یابد.
معلوم شد اگر قیمت‌ها به شدت کاهش یابد یا اوپک منحل شود آمریکا احتمالا به عربستان دستور خواهد داد سازمان دیگری بر مبنای مکانیزم سهمیه بندی و افزایش قیمت‌ها به میزانی که رونق روزافزون صنعت نفت آمریکا را تضمین کند، ایجاد کند.

تولید و صادرات ایران
طی سال‌های تحریم، تولید و صادرات نفت ایران پیوسته کاهش یافته و به دنبال آن موقعیت ایران در اوپک تضعیف شده است. زمانی که ایران در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد با تحریم‌های بین المللی رو به رو بود و عراق برنامه‌های افزایش تولید را پیش می‌برد، بسیار تلاش کردیم تا بگوییم که با وجود تحریم‌ها ایران همچنان دومین تولید کننده بزرگ اوپک است.
اما حالا دیگر چنان ادعا‌هایی مطرح نیست. آمار نشان می‌دهد که عراق روزانه حداقل دو میلیون بشکه نفت بیشتر از ایران تولید می‌کند. علاوه بر این، دیگر صادرکنندگان نفت منطقه خلیج فارس، و در همان حال عضو اوپک، مانند کویت و امارات بیشتر از ایران نفت صادر می‌کنند تا چه برسد به عربستان.
به این ترتیب ایران از نظر میزان تولید نفت در رده بندی اوپک بعد از همه کشور‌های یادشده قرار می‌گیرد. از این چهار کشور، عراق دوست ایران و آمریکا است و سه کشور دیگر متحد آمریکا.
تازه‌ترین گزارش ماهانه اوپک در مورد بازار نفت، (شماره ماه مه، صفحه ۴۶) نشان می‌دهد که تولید نفت ایران از سه میلیون و ۵۵۳ هزار بشکه در روز در سال ۲۰۱۸ به دو میلیون و ۳۵۶ هزار بشکه در روز در سال ۲۰۱۹ رسیده است؛ یعنی یک میلیون و دویست هزار بشکه کاهش در روز. این میزان در سه ماهه نخست سال جاری میلادی حدود سیصد هزار بشکه دیگر کاهش یافته و به دو میلیون و ۵۸ هزار بشکه در روز رسیده است.
در همین حال در سه ماهه اول سال جاری تولید عراق، چهار میلیون و ۵۶۰، امارات سه میلیون و ۲۰۸ هزار و کویت دو میلیون و ۷۳۹ هزار بشکه در روز بوده است. به این ترتیب اکنون عراق بیش از دو برابر ایران نفت تولید می‌کند و تولید روزانه امارات نیز روزانه بیش از یک میلیون بشکه و تولید کویت نیز روزانه حدود هفتصد هزار بشکه از ایران بیشتر است.
در تحلیل این آمار باید گفت زمانی که این کشورها، با توان ظرفیت صادرات بالا، از کاهش تولید و افزایش قیمت‌ها دفاع می‌کنند کاملا قابل درک است که چه عواید ارزی هنگفتی نصیبشان می‌شود. کشور‌های یادشده با اتخاذ این سیاست، همچنانکه گفته شد، در ازای حمایت امنیتی آمریکا بهای نفت را در سطحی نگه می‌دارند که برای توسعه صنعت نفت آمریکا قابل قبول باشد.
با چنین سیاستی سه اتفاق رخ می‌دهد: توسعه صنعت نفت آمریکا و افزایش تولید شیل اویل تضمین می‌شود، کشور‌های عربی عواید ارزی مناسبی نصیبشان می‌شود و با افزایش روز افزون تولید نفت در آمریکا و به طور کلی افزایش عرضه جهانی امکان حذف نفت ایران از بازار تسهیل می‌شود.

سیاست ایران در اوپک
زمانی که ایران نیز در اوپک از سیاست کاهش تولید حمایت می‌کند، قابل درک است. ایران در شرایطی که صادرات نفتش به شدت کاهش یافته است، طبیعی است که از سهمیه بندی دفاع کند تا قیمت‌های نفت افزایش یابد و برای اندک نفتی که صادر می‌کند درآمد ارزی بالاتری داشته باشد.
اما این سیاست همچنان که گفته شد بیش از همه به نفع آمریکا و عربستان است، زیرا هرچه قیمت‌ها به طور نسبی بیشتر افزایش می‌یابد عرضه جهانی افزایش می‌یابد و در نبود کمبود در بازار، تحریم نفت ایران راحت‌تر می‌شود و تاثیر خروج نفت ایران از بازار بر نوسان قیمت‌ها کاهش می‌یابد. به عبارتی دفاع از سهمیه بندی و افزایش نسبی قیمت‌ها یک بستر و دو رویا است.
بعلاوه تحریم ایران به جز کشمکش طولانی مدت در روابط سیاسی ایران و آمریکا، به میزان زیادی برگرفته از محاسبات در بازار نفت است و تا آنجا که به تاثیر آن بر بازار نفت بر می‌گردد کاملا مهندسی شده است.
فرض کنید اگر آمریکا نفت ایران و ونزوئلا را تحریم نکرده بود و وضعیت سیاسی در لیبی را استخوان لای زخم نگه نداشته بود این سه کشور در مجموع حدود پنج میلیون بشکه نفت در روز وارد بازار می‌کردند. با ورود این پنج میلیون بشکه به بازار و کاهش قیمت‌ها صنعت نفت آمریکا مجبور بود به میزان زیادی از بازار خارج شود. در این شرابط وابستگی آمریکا به واردات نفت تشدید و امنیت انرژی و امنیت ملی این کشور با چالش رو به رو می‌شد.
به موازات دفاع از سیاست کاهش تولید، ضلع دیگر سیاست ایران در اوپک استثنا از سهمیه بندی است. ایران نخست به اوپک اقتدار می‌دهد و سپس از این سازمان می‌خواهد تا ایران را از سهیه بندی مستثنی کند. احتمالا تصور این است که سهمیه بندی کردن تولید در اوپک و سپس مستثنی کردن ایران در دوران تحریم رویکرد مناسبی است؛ در حالی که چنین نیست.

خروج از اوپک
کشور‌های تولیدکننده و صادرکننده نفت به دو گروه تقسیم می‌شوند: کشور‌های عضو اوپک و غیر عضو اوپک. آیا کشور‌هایی که در اوپک گردهم می‌آیند و در مورد تنظیم تولید، و به طور ضمنی اثرگذاری بر قیمت‌های نفت، تصمیم می‌گیرند در مقایسه با کشور‌های صادرکننده غیر عضو اوپک از مزیتی برخوردارند؟ مثلا آیا اعضای اوپک در مقایسه با غیر اوپک نفت را به قیمت بالاتری می‌فروشند؟ می‌دانیم که چنین نیست. آیا بازار مصرف باثبات تری دارند؟ باز هم چنین نیست. پس عضویت در اوپک در مقایسه با عضو نبودن چه مزیتی دارد؟
مثلا نروژ که عضو اوپک نیست در مقایسه با ایران و عربستان که عضو اوپک اند از چه عدم مزیتی در صادرات نفت و کسب درآمد‌های ارزی رنج می‌برد؟ نروژ به کنار؛ همین همسایه‌های صادر کننده نفت در شمال کشورمان را با کشور‌های همسایه صادر کننده نفت در جنوب مقایسه کنیم.
کویت و امارات و عربستان به عنوان اعضای اوپک در بازار نفت از نظر قیمت‌ها از چه مزیتی برخوردارند که جمهوری آذربایجان و قزاقستان و روسیه در شمال ایران، به عنوان غیر عضو اوپک، از آن محروم اند؟
قطر سالیان سال عضو اوپک بود، اما سال گذشته از آن خارج شد. الان قطر از نظر قیمت گذاری نفت صادراتی در مقایسه با عربستان و عراق و کویت و امارات از چه عدم مزیتی رنج می‌برد؟
ایران چطور؟ ایرانِ عضو اوپک، که مبالغی بابت عضویت در این سازمان می‌پردازد، چه به دست می‌آورد که با خروج از اوپک آن را از دست می‌دهد؟
آنچه تا کنون طرفداران عضویت ایران در اوپک مطرح می‌کنند این است که ایران بنیانگذار اوپک است یا این که اوپک تنها نهاد جهان سومی ضد آمریکایی است. اما به نظر می‌رسد ایران عضو اوپک، همچون دیگر اعضای این سازمان، نماد یک کشور معتاد به نفت است.
امیدوارم کسانی این عبارت را توهین آمیز تلقی نکنند. چرا که خیز آمریکا برای گسستن از وابستگی به نفت خاورمیانه و افزایش تولید داخلی از سال ۲۰۰۸ آغاز شد؛ سالی که در آن جورج بوش، رییس جمهور وقت آمریکا، در سخنرانی سالیانه اش در انتقاد از وضعیت کشورش آمریکا را معتاد به نفت معرفی کرد.
ایرانِ عضو اوپک نیز با همین مشکل رو به رو است. عضویت در اوپک و تلاش شصت ساله کشور برای عضویت در این سازمان نماد شش دهه تعلل در توسعه اقتصادی و آویزان ماندن به ریسمانی است که به مرور پوسیده‌تر می‌شود و آمریکا نیز با چنین درکی هر بار با تحریم نفت عرصه را بر مردمی که گرفتار اقتصاد توسعه نیافته هستند، تنگ می‌کند.
اکنون تحت فشار‌های تحریم، بودجه امسال با وابستگی اندک به نفت برنامه ریزی شده است. ایران باید استقلال بودجه را که به سختی وابستگی آن را به نفت کاهش داده است، نهادینه کند و از اوپک خارج شود.
به نظر می‌رسد باید کمیته‌ای کارشناسی تاسیس شود و همه ظرفیت‌های اقتصادی غیر نفتی را که توانسته اند طی سال گذشته و جاری درآمد زا باشند بررسی کند و با انجام مطالعات کمی و آماری دقیق، سهم هر یک از آنان را در پیشبرد اقتصاد بدون نفت بررسی و زمینه را برای رشد آنان فراهم کند.
دورنمای ایرانی که وابستگی بودجه اش را به نفت قطع کرده، از اوپک خارج شده و به عنوان یک تولیدکننده مستقل نفت در بازار نفت فعالیت خواهد کرد، بسیار ایده آل خواهد بود. جزئیات چنین رویکردی در مقاله‌ای دیگر بررسی می‌شود.

با اندکی تلخیص و اضافات بر گرفته از پایگاه خبری تحلیلی مردم سالاری آنلاين ، تاریخ انتشار: 18 خرداد  1399 ، کدخبر: 130721 ، www.mardomsalari.ir