شعارسال: با فرا رسیدن ماه محرم و عزاداری برای شهادت امام حسین (ع) و یاران باوفایش نوجوانان وجوانان بسیاری در این عزاداری‌ها شرکت می‌کنند. کسانی که در سال‌های اخیر به «نسل زد» معروف شده‌اند و عنوان می‌شود که دارای دغدغه‌های متفاوتی نسبت به نسل‌های گذشته به خصوص در زمینه عقاید مذهبی هستند. به همین دلیل رسانه موضوع دینداری و دین گریزی نسل جدید را در گفتگو با جامعه شناسان و کارشناسان مورد تحلیل و بررسی قرار داده است.

آزاد ارمکی: تغییر قرائت‌های سخت‌گیرانه به قرائت اجتماعی

دکتر تقی آزاد ارمکی، جامعه‌شناس در این زمینه معتقد است: امروز شاید بسیاری از جوانان یک قرائت به‌خصوص را نپذیرند، اما هیچ گاه از مسائل معرفتی و دین عبور نکرده و بلکه همچنان خود را معتقد و پایبند می‌دانند. با این وجود قرائت‌های مختلفی از دین در جامعه به وجود آمده که جوانان براساس دغدغه‌های خود به این قرائت‌ها گرایش پیدا می‌کنند. جوان امروزی از حیطه عبادت خارج نشده است. به عبارت دیگر قرائت‌های سخت‌گیرانه جای خود را به قرائت اجتماعی از مفاهیم معرفتی خواهد داد.

با این وجود قرائت‌های مختلفی از دین در جامعه به وجود آمده که جوانان براساس دغدغه‌های خود به این قرائت‌ها گرایش پیدا می‌کنند. وی ادامه داد:میزان دینداری در جامعۀ ایران افت نکرده است. این طور نیست که در گذشته نود درصد جامعۀ ما دیندار بوده باشند و الان این رقم، به علت رویگردانی متولدین دهه‌های ۷۰ و ۸۰، به پنجاه درصد رسیده باشد. دینداری در جامعۀ ما افت و خیز و بالا و پایین داشته است، اما در کل دینداری در جامعۀ ایرانی همیشه در همین حد و حدود بوده است. در ایران کنونی، تحولی در نحوۀ عمل به دین ایجاد شده است. دینداری در جامعۀ سنتی به گونه‌ای است و در جامعۀ مدرن به گونه‌ای دیگر. به علاوه، ما هیچ پژوهشی نداریم که نشان دهد ایران پنجاه سال پیش چقدر دیندار بوده است. این پژوهش‌ها ناظر بر جامعۀ امروز است. من قبول دارم که تغییراتی رخ داده است، ولی این طور نیست جامعۀ ما در حال سکولار شدن و کنار گذاشتن دین باشد. تغییری در نوع دینداری اتفاق افتاده است.

این جامعه شناس تصریح کرد:افرادی که در قشر علمای دینی می‌توانستند به پرسش‌ها پاسخ دهند یا وزیر و وکیل شده‌اند یا به برخی مناصب حاکمیتی منصوب یا انتخاب شده‌اند؛ بنابراین آن‌هایی که مانده‌اند برخی توان پاسخگویی به پرسش‌های جامعه را ندارند و اگر هم کسی باقی مانده باشد، جنس سئوال‌های او هم از جنس پاسخ‌های علوم انسانی و پرسش‌های مربوط به آن است. این طور نیست که شما بگویید روحانیت بر اسلام فقهی اصرار دارد و جامعه به آن تن نمی‌دهد. تغییراتی که در جامعۀ ایران حادث شده، در کل حوزۀ دین رخ داده است. ما مشکلات این زمینه را نمی‌ببینیم و می‌گوییم جامعۀ در حال حرکت به سمت سکولاریسم است. جامعۀ ما منطق دینداری را دنبال می‌کند.

میبدی یزدی: به مناسک عزاداری محرم اضافه می‌کنیم، اما از مقاصد آن غافلیم

محمد تقی میبدی یزدی، استاد دانشگاه و حوزه نیز در این زمینه معتقد است: قیام عاشورا دارای منطق است و در طول تاریخ رنگ کهنگی نگرفته و در آینده نیز نخواهد گرفت. متاسفانه برخی از کسانی که خود را به‌عنوان خطیب معرفی می‌کنند به دلیل نداشتن دانش کافی سخنانی در منبر‌های عزاداری یا مراسم مذهبی عنوان می‌کنند که مورد سوء استفاده قرار می‌گیرد. رفتار‌های غیرشرعی مانند قمه‌زنی، در کنار سخنرانی‌های افراد کم‌اطلاع دستاویزی برای جولان معاندان اسلام در شبکه‌های اجتماعی شده که به‌وسیله آن عقاید مذهبی را هدف قرار دهند. هدف اصلی امام حسین (ع) از قیام عاشورا درس آزادگی، حریت و عقلانیت بوده است. این در حالی است که در جامعه از بیان اهداف اصلی قیام امام حسین (ع) آن‌گونه که باید خبری نیست و برخی اهداف سیاسی و جناحی خود را در چنین مراسمی دنبال می‌کنند. جامعه ما هرساله به مناسک عزاداری محرم اضافه می‌کند، اما از مقاصد آن غافل است.

وی ادامه داد: باید توجه داشت که شکل و شمایل عزاداری محرم نیست که اهمیت دارد، بلکه اهداف و ماهیت اصلی قیام عاشورا واجد اهمیتی عالی است. نمی‌توان جامعه‌ای را در نظر گرفت که اهداف اصلی قیام عاشورا در آن باشد و در عین حال دروغ، شکاف طبقاتی و اختلاس هم در آن دیده شود. جامعه دارد از مفاهیم اصلی مذهبی فاصله می‌گیرد و اهداف فردی و گروهی جایگزین آن می‌شود. امام حسین (ع) قبل از آنکه بر امویان و معاویه و یزید بتازد، با علمایی مواجه بود که نسبت به اتفاقات زمان خود بی‌تفاوت بودند. این علما برای رسیدن به منافع فردی خود دروغ‌ها و اکاذیبی را وارد اسلام کردند که به سود معاویه و یزید بود. به همین دلیل امام حسین (ع) قبل از آنکه به دنبال قیام باشد تلاش کرد این علما در مسیر دین انحراف ایجاد نکنند. در نتیجه دو مساله امام حسین (ع) را همواره رنج می‌داد؛ نخست عالمان بی‌عمل و دوم جهل مردم.

فراستخواه:باید بین نسل‌ها گفت وگوی دینی صورت گیرد

مقصود فراستخواه، جامعه شناس درباره اینکه گفته می‌شود نسل جدید دین گریز شده است معتقد است: اینکه گفته می‌شود جامعه دیگر دینی نیست و نسل جدید دیگر دین ورزی و دینداری نمی‌کند، در حقیقت به معنای برآورده نشدن انتظارات حداکثری برخی گروه‌ها و ایدئولوژی هاست؛ کسانی انتظاراتی از دینداری دارند و، چون در جامعه و میان نسل جوان، درک از دینداری به آن صورت که این افراد می‌خواهند نیست، مردم را به دیندار نبودن متهم می‌کنند در حالی که مساله ما اینجا مساله نسلی است، وقتی نسل تغییر می‌کند، طبیعی است که باید میان نسل قبلی و جدید یک گفت وگویی صورت بگیرد، اگر این گفتگو و تفاوت‌های میان نسلی به رسمیت شناخته نشود، منجر به شکاف و تعارض نسلی می‌شود؛ مخصوصا اگر یک نسل بخواهد الگو‌های خود را بر نسل‌های جدید تحمیل کند.

فراستخواه امر دینی را یک امر اجتماعی می‌داند و بر این باور است که جامعه کنونی ایران از طریق شبکه‌های اجتماعی، اینترنت، تغییرات شهرنشینی، جمعیتی، تحصیلات و تنوعات نهاد‌های اجتماعی به دنیای جدیدی پرتاب می‌شود در نتیجه این جامعه، جامعه نخبه مدار قبلی نیست، جامعه مبتنی بر دانش و یادگیری در سطح عموم مردم و گروه‌های اجتماعی است. در نتیجه امر دینی به دلیل ماهیت اجتماعی بودنش در جامعه نیاز به تحول و تنوع و همسخنی و همگرایی با دگرگونی‌های دنیا دارد. طبیعی است دینداری کسی که تحصیلات و اطلاعات مختلف و متضاد دارد و با منابع، دیدگاه‌ها و جهان بینی‌های جور واجور کم و بیش آشنایی دارد با کسی که منابع اطلاعاتی ندارد و سر و کارش با دانش، آگاهی، اندیشه، فلسفه‌ها و مذاهب نیست، متفاوت است. افراد تحصیلکرده و آگاه ممکن است بسیار سوال بپرسند و بخواهند بیشتر در دین ورزی خود عقلانیت به خرج دهند و در واقع یک دینداری معقول و پرسشگر را دنبال کنند، شکلی از دینداری که با کثرت سازگار باشد، گروه‌هایی که با تربیت شهروندی جدید به بار می‌آیند می‌خواهند دینداری را با نجابت و نزاکت و آزاده منشی و حقوق بشر و انسان دوستی و کثرت گرایی جمع بکنند. اندام جامعه ایران در حال تغییر است و لباس‌ها هم باید با آن تغییر کند در نتیجه افکار و رفتار‌های دینداری افراد هم عوض می‌شود.

استاد جامعه شناسی دانشگاه شهید بهشتی معتقد است: اینکه طی چند دهه گذشته در جامعه بحث انتظار از دین مطرح شد، تنها یک مفهوم معرفت شناختی نبود بلکه ابعاد جامعه شناختی هم داشت. این امر از متن جامعه ناشی می‌شود، تغییرات عینی، تحولات و تخصصی شدن جامعه و کثرت‌مند شدن آن است که به عنوان یک پروسه عینی زمینه فراهم کرده و این مفهوم سازی تازه یعنی انتظار از دین به میان می‌آید؛ مثال واضح آن فناوری اطلاعات و دنیای ارتباطات است؛ طبیعی است دینداری در جامعه‌ای که بیشتر به دنیای اینترنت و رسانه‌ای شدن پرتاب می‌شود و به اطلاعات متعدد و متنوع دسترسی دارد و ارتباطاتش توسعه پیدا می‌کند، تغییر می‌کند؛ در چنین جامعه‌ای انحصارگرایی بسیار ناکارآمد است؛ یا مثلا نمی‌شود دینداری‌های کلیشه‌ای را در این جامعه مخصوصا از بالا آن هم دولت به وجود آورد؛ ممکن است کسانی مسایلی را به جامعه تحمیل کنند، اما به احتمال زیاد از جامعه جوابی نمی‌گیرند؛ شواهد موجود درستی این مساله را نشان می‌دهد.

شعارسال با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از آرمان ملی، تاریخ انتشار: 23تیر1403، کدخبر:1128197، www.armanmeli.ir