شعارسال: این روز‌ها یکی از دغدغه‌های اصلی خانوار‌ها در ایران، تأمین کالا‌های اساسی مورد نیاز زندگی است، میان این کالاها، روغن خوراکی به‌عنوان یکی از ضروری‌ترین مواد غذایی، با چالش‌هایی در عرضه و توزیع روبه‌رو شده است. صف‌های طولانی مقابل فروشگاه‌ها، قفسه‌های خالی در بازار‌های محلی، و رشد قیمت‌ها تنها بخشی از تصویر فعلی این مسئله را به نمایش می‌گذارند، این وضعیت، نه‌تن‌ها معیشت مردم، بلکه صنایع غذایی وابسته به این محصول را نیز تحت تأثیر قرار داده است.

در این گزارش، به بررسی علل و عوامل کمبود روغن خوراکی، تأثیرات آن بر زندگی روزمره مردم، و همچنین واکنش‌های مسئولان و فعالان اقتصادی در مواجهه با این مسئله می‌پردازیم، آیا راهکاری برای برون‌رفت از این وضعیت وجود دارد؟

چرا بازار روغن به‌هم ریخته است؟

بررسی خبرنگار و همچنین گفتگو با برخی از فعالان حوزه روغن نشان می‌دهد که عوامل مختلفی دست به دست هم داده‌اند تا وضعیت بازار روغن این‌گونه شود؛

۱ ـ کاهش تولید داخلی به‌واسطه سیاست‌های نامتقارن در حوزه روغن

کاهش تولید داخلی روغن خوراکی یکی از دلایل اصلی کمبود این محصول در بازار است که به‌طور مستقیم با افزایش واردات کنجاله مرتبط است. کنجاله، به‌عنوان یکی از محصولات جانبی استخراج روغن از دانه‌های روغنی، در صنایع مختلفی مانند دامداری و تولید خوراک دام مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما در سال‌های اخیر، واردات بی‌رویه کنجاله، توازن تولید داخلی روغن خوراکی را به هم زده است.

همان‌طور که در جدول زیر مشخص است حجم واردات کنجاله در سال ۱۴۰۳ نسبت به ۱۴۰۲ بیش از ۶۰۰ درصد رشد کرده است.

لازم به ذکر است به‌واسطه واردات کنجاله، صرفه اقتصادی تولید روغن از محل دانه‌های روغنی برای کارخانه‌های روغن‌کشی داخلی کاهش یافت، که این امر منجر به کاهش تولید روغن خوراکی شد، البته گفتنی است احتمالاً افزایش واردات کنجاله به‌منظور جلوگیری از افزایش قیمت نهاده‌های دامی در بازار و در مرحله بعدی گوشت قرمز بوده است، اما به‌هرحال واردات انبوه کنجاله بخشی از صرفه اقتصادی شرکت‌های تولیدکننده روغن داخلی را که تفاله دانه‌های روغنی (کنجاله) می‌فروختند، کاهش داد و همین امر منجر به کاهش تولید روغن شد.

۲ ـ اجازه واردات روغن به‌شرط خرید کلزای کشاورزی

یکی دیگر از عوامل کمبود روغن خوراکی در بازار، به سیاست‌های حمایتی گذشته برای تقویت تولید داخلی برمی‌گردد، بر اساس این سیاست، واردکنندگان روغن ملزم بودند برای دریافت مجوز واردات، بخشی از دانه‌های روغنی تولیدشده توسط کشاورزان داخلی، مانند کلزا، را خریداری کنند، این سازوکار که با نیت حمایت از کشاورزان و تشویق به خودکفایی در تولید دانه‌های روغنی طراحی شده بود، در عمل به نتایج پیچیده‌ای منجر شد.

براساس سیاست‌های جدید در صنعت روغن، واردکنندگان روغن خام تنها در صورتی می‌توانند روغن خام پالم وارد کنند که میزان واردات آن‌ها حداکثر ۷ برابر مقدار دانه‌های روغنی خریداری‌شده از کشاورزان داخلی باشد، این اقدام با هدف حمایت از تولید داخلی و کاهش وابستگی به واردات انجام می‌شود.

این شرط، واردکنندگان را در فرآیند واردات با چالش‌های مضاعفی روبه‌رو کرد، از یک سو، قیمت و کیفیت کلزای داخلی در برخی موارد با نیاز‌های کارخانه‌های روغن‌کشی هماهنگ نبود و از سوی دیگر، این اجبار باعث افزایش هزینه‌های واردات و کاهش سرعت تأمین روغن خوراکی در بازار شد، در نتیجه، نه‌تن‌ها تقاضای بازار به‌طور کامل پاسخ داده نشد، بلکه تعادل عرضه و تقاضا نیز به‌هم خورد و به کمبود روغن در بازار انجامید.

این تجربه نشان می‌دهد که اگرچه سیاست‌های حمایتی برای تولید داخلی ضروری هستند، اما طراحی و اجرای آن‌ها باید با بررسی دقیق ظرفیت‌های تولید، نیاز‌های بازار، و توانایی صنایع همراه باشد تا از ایجاد اختلال در زنجیره تأمین کالا‌های اساسی جلوگیری شود.

۳ ـ ایجاد محدودیت در ثبت سفارش‌ها

با توجه به شرایط ویژه واردات کالا‌های اساسی، امکان ثبت سفارش برای تمامی افراد فراهم نیست و نیاز به دریافت مجوز‌ها و احراز صلاحیت افراد دارد، اما به‌نظر می‌رسد برخی از بازرگانان این امکان را به شخص دیگری می‌فروشند و از این محل درآمد‌های قابل‌توجهی کسب می‌کنند.

چندی پیش واردکنندگان خواستار تقسیم متوازن سهمیه واردات روغن بین آن‌ها و واردکنندگان عمده شده بودند. به‌دنبال تقسیم متوازن این سهمیه‌ها، واردات حجم انبوه روغن خام، با چالش‌هایی روبه‌رو شد، همچنین برخی از واردکنندگان خرد نیز به‌دلیل اینکه هزینه‌های حمل‌ونقل کالا در حجم کم، صرفه اقتصادی نداشت، رو به فروش امتیاز ثبت سفارش خود آوردند.

فروش امتیاز ثبت سفارش: به‌دنبال این اتفاق، یکی از مقامات وزارت جهاد کشاورزی در مصاحبه خود در آذرماه امسال عنوان کرده بود که فروش امتیاز ثبت سفارش غیرقانونی است و کارت بازرگانی متخلفین ابطال خواهد شد. خانی نوذری، معاون پیشین بازرگانی وزارت جهاد کشاورزی، با اشاره به فروش یا واگذاری امکان ثبت سفارش گفت: هرگونه واگذاری مجوز‌های ثبت سفارش کالا به دیگران تخلف محسوب می‌شود و با افراد خاطی طبق قوانین مربوط به قاچاق کالا و ارتشاء برخورد خواهد شد.

وی تأکید کرد که این اقدام می‌تواند منجر به ابطال کارت بازرگانی، جریمه‌های نقدی و حتی حبس برای واگذارکنندگان و بهره‌برداران شود، از تشکل‌های اقتصادی خواسته شده است موارد تخلف را برای پیگیری به‌صورت مکتوب گزارش دهند.

۴ ـ خروج سرمایه‌گذاری خارجی و تشدید انحصار

اخیراً خبر‌هایی درباره خروج یک سرمایه‌گذار خارجی از بازار روغن ایران منتشر شده است که واکنش‌های گسترده‌ای را به‌همراه داشته است. سهام این شرکت خارجی به یک مجموعه داخلی واگذار شده است که از پیش سهم قابل‌توجهی در زنجیره تأمین و تولید روغن خوراکی داشته است. این تغییر مالکیت، نگرانی‌هایی را درباره افزایش تمرکز در بازار و کاهش رقابت به وجود آورده است.

تمرکز بیشتر در این صنعت می‌تواند به محدودیت‌های جدی در تنوع محصولات و انتخاب مصرف‌کنندگان منجر شود، همچنین، افزایش کنترل یک بازیگر اصلی بر زنجیره تولید و عرضه، احتمال افزایش قیمت‌ها و کاهش کیفیت محصولات را تقویت می‌کند، این وضعیت نشان می‌دهد که برای حفظ تعادل بازار و جلوگیری از آسیب به مصرف‌کنندگان، نظارت و سیاست‌گذاری‌های دقیق‌تر در حوزه تنظیم بازار ضروری است.

شعارسال با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از تسنیم، تاریخ انتشار: 17دی1403، کدخبر:3233123، www.tasnimnews.com