تاملی در باب تعزیه خوانی در بازار اراک

بدلیل معاصر بودن شهر اراک، تاریخ تعزیه را نمی توان مستقیما از این شهر جستجو نمود و ضروری است که ریشه های آن در مناطق اطراف شهر و استان های اصفهان و قم جستجو گردد. برررسی ها نشان می دهد که در شهر اراک، مقر اصلی تعزیه در بازار سنتی شهر بوده و دو محله حصار و قلعه در آن نقش زیادی داشتند. بر اساس توافقات فی مابین بازار از نظر زمانی(روز و ساعت) و نوع مناسبت ها تقسیم بندی می شد تا کمترین تداخلات احتمالی نیز پیش نیاید.

شعار سال:

از آنجا كه شهر اراك از سابقه تاريخي کمی برخوردار است بدون شك، سابقه چنداني هم براي تعزيه در اين شهر نمي توان پيدا كرد و تاریخچه تعزیه را می بایست بيشتر در روستاهاي اطراف اراك جستجو نمود. لذا پيش از پرداختن به شيوه اجرايي تعزيه در اراك(بدلیل نوپا بودن این شهر)، باید وضعیت تعزيه خواني اطراف اراك و منطقه استان مركزي را از نظر گذراند. بررسی ها نشان می دهد که تعزيه سيار در اراك تا حدودي متاُثر از تعزيه اصفهان است و اين مي تواند به دليل رفت و آمد تجار اصفهان به اراك باشد. دكتر مهدي فروغ در اين زمينه مي گويد : در اصفهان و دسته اي به مناسبت 28 مهر به راه مي افتاد و همان سنت با اندكي تغيير و تحول در اراك اجرا مي شد(البته شكلي از تعزيه سيار در قم نيز اجرا مي شود كه خود بنده هم نمونه ای از آن را در قم اجرا كرده ام).

براساس صحبت های محمد حسن نظام آبادی از دست اندرکاران تعزیه بازار ،تعزیه در اراک از سال ۴۱تا ۶۰به صورت عمومی اجرا نمی شده و با ممنوعیت مواجه بود و بیشتر مجالس بشکل مخفیانه در منازل مسکونی اجرا می شد . از سال ۱۳۶۰زمانی که آیت الله خوانساری امام جمعه اراک بودند با اجرای مجالس شبیه خوانی به صورت سنتی موافقت نموده و رسما اجرای تعزیه از سال ۱۳۶۰در اراک سرو سامان گرفته و عموما از بازار اراک شروع شد(بازار اراك با طول حدودا یک کیلومتر و معماری زیبا، قديمي ترين محل در شهر اراك محسوب شده و مناسب این کار تشخیص داده شده بود. طول بازار اراك حدود 900 متر بوده و بطور مستقيم در مركز شهر قديمي اراك طراحی شده است . هر 100 متر بازار يك گذر داشته و كلاً 8 گذر برای بازار تعبیه شده است .عرض بازار 5 متر بوده كه در فن معماري بحث در خور ، قابل توجه و تحسين برانگیزی است . هر گذر نیز ، حدود 60 باب مغازه دارد). اراك داراي دو محله بنام محله حصار و محله قلعه بود كه با هم رقابت نیز داشتند. لذا با دو دسته تعزیه مواجه بودیم . چند روز قبل از ماه محرم ،در خیابان محسنی در منزل حاج حسین زنجیر دار جلساتی نسبت به برگزاری تعزیه در بازار اراک برگزار می شد وحتی آموزش هایی هم به برخی از شبیه خوانان تازه کار به انجام می رسید .

تعزيه خواني اراك از روز ششم محرم شروع می شد، اما از حدود دو ماه قبل از محرم هيئت امناء هر محل(با تاکید بر دو محله اصلی)، جلساتي در منازل برپا مي كردند و هر كدام مسئول كاري مي شدند (مثلاً يكي دو نفر مسئول بودند افراد خوش صدا را جهت خواندن تعزيه دعوت كنند). هنگاميكه نفرات را انتخاب مي كردند تمرينات شروع مي شد و تعزيه خوانان زير نظر پيش كسوتان تمرين مي كردند . پس از طی مراحلی چند، از بین افراد مورد نظر ورزنده ترين شان به عنوان شاه نسخه خوان تعيين مي گشت و در اين ميان عده اي ديگر مشغول تهيه و آماده كردن لوازم جديد و لوازم قديمي مي شدند (علاوه بر اين كه وسايل در انبار موجود بود لوازم ديگري هم وجود داشت كه مردم به صورت نذورات هر ساله هديه مي كردند).
پارچه هاي زري براي تزئين حجله ها، علم ها، كتل ها، بيرق ها و طوق ها كه بر گردن اسب مي آويختند.قنداقه و گهواره علي اصغر، پيراهن عبداله، طاقه هاي شال و بسيار وسائل ديگر. پس از آماده شدن ، شبيه خوانان لباس هاي خود را اندازه كرده و وسايل مورد نياز را تحويل مي گرفت(و پس از اجرا تحويل مي دادند) .
تعزيه گردان طبق فهرستي كه در دست داشت همه افراد و عناصر تعزیه را آماده مي كرد و به ترتيب نوبت از جايگاه به طرف بازار حركت مي داد. اول قاصد سوار بر اسب خبر ورود امام حسين را به كربلا و در واقع خبر ورود تعزيه خوانان را به تماشاگران اعلام مي كرد. بعد از قاصد نقاره خانه كه شامل چند نفر شتر كه طبل هاي بزرگي به پشت آنها بسته كه طبالان با لباس هاي مخصوص آبي رنگ و كلاه هاي منگوله دار زري دوزي شده بر سر داشتند عده اي هم سرنا نواز كه لباس قرمز بر شترها سوار بودند كه آهنگ هاي دشتي حزن انگيز مي نواختند بعد سرناها قطع مي شد طبالان آهنگ هاي مخصوص خود را مي نواختند و از گروه نقاره خانه احمد نظم آبادي، محمود شير محمدي، بهرام رحماني، ناصر باقري را مي توان نام برد.بعد از نقاره خانه سقايان با لباس مشكي و عده اي بچه كه لباس سفيد پوشيده بودند وارد بازار مي شدند بعد پشت سر آنها علامت ها، چلچراغ ها، كتل ها، پرچم هاي رنگارنگ قرار داشت كه دنبال آن دسته سينه زني با زنجير زني وارد مي شد بعد كوپه اول وارد بازار مي شد. مردم براي تماشاي تعزيه دو طرف بازار مي ايستادند البته زنان در يك طرف و مردان در طرف ديگر به علت كمبود مكان مردم از ساعات اوليه صبح به بازار مي آمدند تا جاي مناسبي پيدا كنند .

بر اساس توضیحات ارایه شده در خصوص رقابت دو محله قلعه و حصار با یکدیگر ، در محرم هر دسته مي خواست زودتر وارد بازار شود تا اينكه با توافق بزرگان دو هيئت مقرر شد كه از روز ششم صبح هيئت قلعه و بعد از ظهر هيئت حصار به جز روز عاشورا كه صبح هيئت حصار و بلافاصله هيئت قلعه وارد بازار مي شد كه دستگاه از ساعت 8 شروع و ساعت 2 بعداز ظهر تعزيه تمام مي شد محله حصار از مسجد مرحوم آخوند خيابان مولوي و محله قلعه از خيابان محسني به طرف بازار حركت مي كردند و ميدان ارك پايان كار بود.

بعد از آنكه تعزيه خوانان وارد بازار مي شدند براي آنكه صداي تعزيه خوان واگن اول مزاحم كوپه بعدي نشود فاصله بين دو واگن را چندين پرچم و چلچراغ قرار مي دادند از روز ششم تا دهم هر روز را به يكي از شهدا نسبت مي دادند . براي نمونه تعزيه حر را اعلام مي كنم واگن اول (حر و ابن زياد)واگن دوم (ابن زياد و ابن سعد)واگن سوم (ابن زياد و شمر)واگن چهارم (امام حسين(ع) و اهل بيت)واگن پنجم (حرو حضرت عباس)واگن ششم (حر و امام)واگن هفتم (ورود به كربلاي شمر و ابن سعد)واگن هشتم (توبه حر و پسر و غلام و برادر)واگن نهم (جنگ مصعب برادرحر و پسر حر با اشقيا و شهادت آنها)واگن دهم (جنگ حر با اشقيا و شهادت آن بزرگوار) كه به اين صورت تا ميدان ارك پايان مي يافت.

در ذيل نام چند تن از تعزيه خوانان شهر اراك بدون ترتیب اولویت كه در تعزيه سيار شركت مي كردند ذكر مي گردد:

مرحوم حاج عبدالواحد حاجيان(ایشان قبل از ممنوعیت تعزیه در اراک تعزیه خوان بودند و در سال ۴۱فوت نمودند)،مرحوم حاج محمد حمصي(رئیس هیئت سجادی)، مرحوم ابوطالب فتحي(حصار)،مرحوم محمد نگارنده،مرحوم رضا مقيمي(شمر فنری)،مرحوم رجب صالحي(موافق خوان -زنانه )،كريم ابراهيمي (مخالف خوان)،محمد حسن نظام آبادي( مخالف خوان)،محمدرضا نظام آبادی(موافق خوان)،جواد قناتي(موافق خوان)،علي اصغرناطقي (موافق خوان)،حاج حسين كرمي(موافق خوان)،رضا باستان(موافق خوان)،عباس فارسي(موافق خوان)،منوچهر رهبر (مخالف خوان)،ابوالقاسم موچاني (موافق خوان)،مرحوم اكبر مرادي( موافق خوان)،عباس عرب( موافق خوان)،مرحوم عظيم راهزاني(موافق خوان)،مرحوم رضا قهيهه(مخالف خوان)،كريم سوار آبادي،جواد شاه صنم،حسن ایبک آبادی (حسن مجللی- موافق خوان)،محمد زماني(موافق خوان)،ابراهيم هاشمي(موافق خوان)،مشيري(مخالف خوان)،مرحوم طيبي(موافق خوان)،مرحوم اكبر گودرزي( موافق خوان)،مرحوم محمد مصطفايي(موافق خوان)،مرحوم غلامعباس ميرزايي،مرحوم ابوالقاسم خان هزاوه(مخالف خوان)،حاج اصغر منصوري،مهدي هزاوه(موافق خوان)،ابوالقاسم هاشمي(موافق خوان)،مرشد اسماعيل(مخالف خوان)،محمد جماليان(موافق خوان)،امين اله راهزاني(موافق خوان)،مرحوم اسدالله ماهوری(مخالف خوان)،مرحوم دخيل دلیجانی(شبیه خوان دوره گرد)،كربلايي يادگار(قبل از ممنوعیت تعزیه)، اكبر دولت آبادي،عيسي جعفري،كاظم ناظمي ، غلام حسين كيا منش ، حاج ذبيح گازراني ، اسماعيل ناظمي ، ذبيح الله كياني ،انوشیروان سنجری ،هوشنگ صفایی زاده ،حاج روح الله معمار ،حسن کفاش ،عطاالله طیبی ، ايرج منتظران(مداح) ، اسماعيل عباسي فر ، عباس شالي بيگ ، عزيز ترابي ، محمود موچاني ، اكبر فراهاني ، محمد ايبك آبادي ،اسماعیل سمیعی،ابوالحسن کزازی ،سیدحسن مشهدی،محمدصفایی تبار،عزیز صالحون ،غلامرضا ایرانمنش،علی صالحی ، محرم بابائي ، مصطفي راهزاني ، صفر علي شريفي ، قربان علي معطي ، تقي راهزاني ، عباس بيگلويي ، ابوالفضل برز آبادي ، عباس رحمتي ،علیرضا حران اف ،عباس صالحی ،سعید کاووسی ،حاجعلی قهیهه،فرامرز زمانی و مرحومين عبدلي ،حسن ملك حسيني(مخالف خوان)،غلامعلی جهانشاهی ، الله وردي ، متولي ، بورقاني از ديگر شبيه خوانان اراك مي باشند