وجود ذخائر عظيم نفتي، خاك حاصلخيز، قطب كشاورزي، 12رودخانه‌ خروشان و چندين تالاب بزرگ در هر نقطه‌اي از كشور بهشتي را مي‌سازد كه زندگي در‌ آن روياي هر ايراني است. اما زندگي در جلگه خوزستان باوجود تمامي اين نعمت‌هاي خدادادي به كابوسي براي مردمانش تبديل شده است؛ عرصه چنان بر مردم خوزستان تنگ شده كه مهاجرت را به ماندن در زادگاه خود ترجيح داده‌اند

در اوايل دهه هشتاد بود كه مردم كشور با واژه ريزگرد آشنا شدند.كلمه‌اي كه زندگي مردم خوزستان و غرب كشور را به‌معناي واقعي تحت‌الشعاع قرار داد. حلا كار به‌جايي رسيده كه ديدن عكس‌هايي از هموطنان خوزستاني كه در گرد و غبار دفن شده‌اند، براي بسياري از مردم عادي شده و حتي مي‌توان گفت انتشار اين عكس‌ها در زمستان تبديل به يك سنت هرساله شده است.

اما داستان جلگه سرسبز كتاب‌هاي جغرافيايي ديروز و حال و روز ناخوش امروز آن چيست؟ چه شد كه نفس اهواز گرفت؟چرا هورالعظيم خشك شد؟ گرد و غبار يا ريزگردها از كجا آمده‌اند؟

* ريزگردها سوغات ميان‌رودان

محمد درويش مدير دفتر مشاركت‌هاي مردمي سازمان محيط زيست درباره گرد و خاك خوزستان به «قانون» مي‌گويد: « منشا گرد و خاك خوزستان و غرب كشور كه در برخي از مواقع حتي 25 استان را نيز در بر مي‌گيرد، به ناپايداري اكولوژيكي در منطقه ميان‌رودان و عربستان باز مي‌گردد. اين مسائل ناشي از دو اتفاق انساني بوده كه دولت‌هاي تركيه و عربستان به آن دامن زده‌اند.

* عربستان و تركيه عامل اصلي ريزگردها

دولت عربستان چندين ميليون هكتار از اراضي را كه به‌وسيله آب‌هاي فسيلي مشروب مي‌شدند، رها كرده تا بيابان شوند. اين اراضي باير شده تبديل به يكي از كانون‌هاي اصلي توليد گرد و خاك شده است. دولت تركيه نيز در قالب طرحي به‌نام «گاپ» 80 ميليارد مترمكعب از حقابه رودخانه‌هاي دجله و فرات را با سدسازي‌هايي كه انجام داد، ربود. اين طرح موجب شد منطقه ميان‌رودان يا بين‌النهرين از 90 رودخانه به‌ابعاد زاينده رود محروم شود. پيامد اجراي طرح «گاپ» بحران خشكسالي در سوريه و عراق، باير شدن چند ميليون هكتار از اراضي كشاورزي اين كشورها و قطع‌ حقابه هور‌العظيم از دجله و فرات بود ».

* گرد و خاك فعلي خوزستان منشأ داخلي دارد

درويش مي‌افزايد:« براساس آمار سال 68 چشمه‌هاي توليد گرد و خاك در منطقه عراق و سوريه شش چشمه بوده اما درحال حاضر به بيش از 300 چشمه افزايش يافته است. افزايش گرد و خاك خوزستان در اوايل دهه 80 به اين مساله باز مي‌گردد. اما اتفاقات جديدي در باره آلايندگي گرد و خاك خوزستان رخ داده است. ذرات كوچك‌تر از 2.5 ميكرون به‌شدت افزايش يافته و اين بار آلايندگي ارتباط چنداني با ريزگرد‌ها با منشا خارجي ندارد و درحدود 90 درصد‌ آن منشا داخلي دارد.

* خشكي رودخانه زهره، منشا ريزگردهاي اهواز

گرد و غبار با منشأ داخلي به‌دليل خشكي تالاب‌ها، خشكسالي، رها شدن اراضي كشاورزي، بارگذاري‌هاي اشتباه منابع آبي بالادست سد مارون در حوزه آبريز رودخانه زهره، انتقال بخشي از آب سد كوثر براي كشاورزي به استان فارس، شهر نورآباد ممسني، استان كهگلويه و بويراحمد و شهر بهبهان، رخ داده است. تمامي اين اقدامات موجب خشكي رودخانه زهره شده است. اين خشكي،چشمه‌هاي توليد گرد و خاك رادر پايين دست رودخانه و دشت سيجان به‌وجود آورده است. همچنين به‌دليل فاصله بسيار كم شهرهاي اهواز و آبادان با رودخانه زهره ، در مواقعي كه جهت باد از سمت جنوب به شمال است، شاهد پديده گرد و خاك و بحران در شهرهاي اهواز و آبادان هستيم».

* بودجه‌هاي قطره‌چكاني مهار ريزگرد

او ادامه مي‌دهد:« طبق گزارش اداره منابع طبيعي استان خوزستان، 350 هزار هكتار كانون‌ فرسايش بادي در خوزستان وجود دارد. اعتبار مهار اين كانون‌هاي فرسايش بادي معادل يك درصد تثبيت آنهاست. با اين اعتبارات، مهار كانون‌هاي فرسايش بادي، بيش از 100 سال به‌طول مي‌انجامد. مساله ريزگردها نيازمند نگاه ملي است. اگر 10 درصد درآمد حاصل از صنعت نفت و نيشكر خوزستان را به‌حل معضل ريزگردهاي اين استان اختصاص دهيم، در مدت زمان كوتاهي معضل ريزگرد حل مي‌شود».

* عربستان به‌عمد مالچ‌پاشي نمي‌كند

در گذشته روشي به‌نام مالچ‌پاشي براي تثبيت شن‌هاي روان در صحراي عربستان انجام مي‌شد كه براساس شواهد دولت عربستان به‌عمد اين كار را درحال حاضر انجام نمي‌دهد. درويش در اين‌باره مي‌گويد: « عربستان به‌عمد هيچ تلاشي براي بهبهود وضعيت ناپايدار مناطق خود انجام نمي‌دهد. اما مساله مالچ‌پاشي در عراق امنيتي است. چراكه آن‌ها درگير مسائل امنيتي و جنگ داخلي كشور خود هستند و مجالي براي انجام اين كار پيدا نمي‌كنند».

* ايران براي 30 درصد منشاداخلي خود چه كرده است؟

گری لويیس نماینده سازمان ملل كه براي حل معضل زيست‌محيطي ريزگردها به ايران سفر كرده بود، در اين‌باره مي‌گويد:« در طول ۱۸ ماه گذشته با توجه به تلاش های انجام شده توسط دولت، شاهد تصویب سه قطعنامه در مجامع بین المللی در زمینه گرد و غبار بودیم. در سطح منطقه‌ای باید این مشکل گرد و خاک ها را برطرف کرد و با اقدامات یک کشوربراي حل آن كافي نيست. منشا ۳۰ درصد از گرد و خاک های این استان، داخلی است و مابقی آن از کشورهای همسایه می آید ولی آن چیزی که خیلی از من سوال مي‌كننداین است که شاید ایران در زمینه منابع خارجی قادر به انجام کاری نباشد ولی چرا برای حل منابع داخلی کاری نمی کند؟ در زمینه حل مشکل گرد و خاک‌های خوزستان، احساس من این است که مساله اینجا پول نیست و موضوع مدیریت، هماهنگی و بايدهمکاری بین بخشی را باید بیشتر مورد توجه قرار داد».

* سازمان ملل به مساله ريزگردها ورود پيدا كرد

درويش با اشاره به اينكه عواملي همچون شيطنت عربستان و جنگ داخلي در سوريه و عراق حل بحران ريزگردها را نيازمند يك نگاه فرامنطقه‌اي كرده، عنوان مي‌كند: « خوشبختانه اخيرا پيشنهاد ايران در سازمان ملل با اكثريت آرا به تصويب رسيد و مقرر شد در سال 2017 سازمان ملل با جديت به اين موضوع ورود پيدا كند. به‌زودي كنفرانس‌هايي در تهران و كشورهاي ديگر منطقه با حضور كشورهاي تركيه، عربستان، عراق، سوريه، اردن و كويت برگزار مي‌شود. تلاش‌ها بر اين است كه تمامي كشورها تعهدات خود را مطابق قوانين كنوانسيون رامسر و كنوانسيون مقابله با بيابان‌زايي انجام دهند و چيدمان توسعه خود را بر مبناي واقعيت‌هاي اكولوژيكي منطقه برنامه‌ريزي كنند. اگر هر كشوري اين اقدامات را انجام ندهد، دود آن به چشم همه كشورها مي‌رود ».

* آمار دقيقي از ميزان منشاداخلي و خارجي نداريم

مسعود بربر، فعال محيط زيست درباره ريزگردها مي‌گويد:« گرد و خاك خوزستان دو منشا داخلي و خارجي دارد و درصد، آمار و ارقام مختلفي نيز درباره ميزان آن اعلام مي‌شود اما باتوجه به اينكه فناوري لازم براي اندازه‌گيري آن وجود ندارد، نمي‌توان به اين آمارها اتكا كرد. صرف‌نظر از اينكه چند درصد گرد و خاك كشور منشا داخلي و يا خارجي دارد بايد بدانيم كه چه اقداماتي مي‌توانيم در اين دو بخش براي حل مشكل انجام دهيم.

* دست بسته دولت براي منشاخارجي

زماني كه درباره منشا گرد و خاك خارجي سخن مي‌گوييم، منظور مناطق تحت كنترل داعش و يا دولت عراق است. از يك سو امكان مذاكره با داعش وجود ندارد و از سوي ديگر مسائل زيست محيطي براي دولت عراقي كه درحال حاضر درگير جنگ است،در اولويت نيست. عملا دست دولت براي حل ريزگردها در اين مناطق بسته است.عامل اصلي ديگر در بحران ريزگردها، دولت تركيه است. تركيه با طرح گاپ باعث ايجاد خشكسالي و ايجاد صدها چشمه توليد گرد و خاك در منطقه شده است. اما از آنجايي كه تركيه نيز درحال حاضر درگير مسائل امنيت داخلي خود است، بحران ريزگردها نيز در اولويت تركيه نيست. همچنين از دولت عربستان نيز باتوجه به سابقه مشكلات و خصومتي كه با ايران دارد، انتظار همكاري نمي‌رود. با درنظر گرفتن تمامي اين جوانب به اين نتيجه مي‌رسيم كه در حوزه سرچشمه‌هاي خارجي عملا اقدام خاصي نمي‌توانيم انجام دهيم».

* منشا داخلي را دريابيم

مسعود بربر درباره منشا داخلي ريزگردها مي‌گويد:«زماني كه براي منشا خارجي ريزگردها نمي‌توانيم كاري انجام دهيم،حتي اگر يك درصد از ريزگردها منشا داخلي داشته باشد بايد تمام تلاش‌مان را براي حل معضل داخلي انجام دهيم. جلگه خوزستان درگذشته به‌دليل رودخانه‌هاي خروشان، تالاب‌هاي پرآب و پوشش گسترده گياهي همانند يك فيلتر براي گرد و غبار عمل مي‌كرد. اما با مديريت غلط منابع آبي، سدسازي، انتقال آب و كشاورزي نادرست، موجب خشكي اراضي كشاورزي و تبديل آن‌ها به كانون گرد و غبار شده‌ايم.

* راه‌حل بلندمدت

راه‌حل بلندمدت منشا داخلي ريزگردها استفاده پايدار از منابع آبي، تامين حقابه زيستي تالاب‌ها و رودخانه‌ها و مهم‌تر از آن جلوگيري از ايجاد هرگونه بار آبي جديد مانند سدسازي و انتقال آب از سرچشمه كارون و دز است. همچنين بايد آب بخشي از پروژه‌هاي قبلي را نيز براي احياي تالاب‌ها و پوشش گياهي رها كنيم.

* راه‌حل كوتاه‌مدت

تا زمان اجراي روش‌هاي بلندمدت و بازدهي آنان بايد به‌فكر راه‌حلي براي مردم خوزستان باشيم. انطباق، روش كوتاه مدتي براي حل معضل ريزگرده‌ها با منشا داخلي است. اسكيموها در قطب و ساكنان صحراي افريقا شرايطي به‌مراتب بدتر از مردم خوزستان را تجربه مي‌كنند اما با انواع روش‌هاي انطباق توانسته‌اند به زندگي خود ادامه دهند. سبك زندگي مردم خوزستان بايد تغيير پيدا كند. مي‌شودساعت‌هاي كاري را با مساله ريزگردها تطبيق دهند تا در زمان بحران، مردم زمان كمتري در بيرون از منازل حضور داشته باشند. پوشش تمامي درزهاي منازل، توزيع ماسك‌هاي مناسب و تغيير نوع تغذيه مي‌تواند روش‌هاي براي انطباق خوزستاني‌ها با ريزگردها باشد.

با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت سلامت نیوز، تاریخ انتشار: 17 بهمن 1395، کدخبر: 205415، www.salamatnews.com