شنبه ۰۷ تير ۱۴۰۴ - 2025 June 28 
شعارسال: تئاترشهر تا سال‌ها در ردیف اولین سالن استاندارد مخصوص اجرای تئاتر بود و گروه‌های تئاتری در هرکدام از سالن‌های این مجموعه به اجرای اثر می‌پرداختند. با گذشت زمان اما، تحولاتی در زمینه سالن‌های تئاتر رخ داد. کم‌کم تماشاخانه ایرانشهر که ساختمانی جنب خانه هنرمندان ایران در باغ هنر بود، به سالنی مناسب برای اجرای تئاتر تبدیل و به این بخش اضافه شد. بعد از آن در سال‌های اخیر، سرمایه‌گذارانی که دست بر قضا، مکان‌های وسیعی را به‌عنوان ملک شخصی در اختیار داشتند، تصمیم گرفتند از این مکان‌ها به‌عنوان سالن‌های تئاتری بهره بگیرند ولی این همه ماجرا نیست. مساله‌ای که در این بین مطرح می‌شود این است که اغلب اهالی تئاتر، نه‌تنها نسبت به افزایش سالن‌های خصوصی در این وادی خشنود؛ بلکه ایراداتی هم به این تولید انبوه وارد می‌دانند. برخی پا گرفتن تئاتر خصوصی را به‌عنوان چاقویی دو لبه یاد می‌دانند و برخی آن را آسیب صرف می‌پندارند که به چشم‌انداز تئاتر معاصر لطمات جدی وارد خواهد کرد. همه این مسائل ما را برآن داشت با تنی چند از هنرمندان این عرصه درباره مزایا و معایب تئاترهای خصوصی به گفت‌وگو بنشینیم.
* تئاترهای خصوصی مانند مرداب‌های متعفن هستند
ایوب آقا‌خانی، کارگردان تئاتر درباره شکل‌گیری تئاترهای خصوصی در سال‌های اخیر می‌گوید: «از نظر من در حال‌حاضر، تئاتر خصوصی به لحاظ شکل و نحوه‌ای که دارد در ایران برگزار می‌شود هیچ فایده‌ای برای تئاتر ایران ندارد؛ چراکه رشد فزاینده تئاترهای خصوصی فقط به رشد آماری تئاتر منجر شده است. درعین‌حال، تئاترهای خصوصی در شرایط فعلی، به مثابه مرداب متعفنی است که روز‌به‌روز بر تعفن آن اضافه می‌شود. ضمن اینکه ماهیت پرضرر رشد قارچ‌وار سالن‌های خصوصی تئاتر برای من کاملا روشن و ثابت شده است. اگرچه در حال‌حاضر نمی‌توان منکر استثناها در این زمینه و سالن‌هایی بود که در مسیر رشد واقعی تئاتر حرکت می‌کنند و البته تعدادشان بسیار اندک است. ولی تصور می‌کنم برندگان این بازی پلشت، سالن‌دارها هستند؛ نه تئاتری‌ها و البته مدیرانی که دوست دارند روی رشد آماری تئاتر مانور بدهند.»
* برخوردهای بی‌رحمانه سالن‌داران با هنرمندان
از این کارگردان با‌سابقه تئاتر می‌پرسم سال‌هاست هنرمندان معتقدند که ضرورت دارد دولت دست از نظارت مستقیم از این عرصه بردارد و عرصه‌هایی چون تئاتر و موسیقی مثل همه کشورهای دیگر به بخش خصوصی واگذار شوند، حالا که با رشد تئاترهای خصوصی این اتفاق افتاده چرا باز هم اهالی تئاتر نسبت به این مساله رضایت ندارند. او در این‌باره هم می‌گوید: «اگر می‌بینید اهالی تئاتر نسبت به شکل‌گیری تئاترهای خصوصی رضایت کافی ندارند، به این خاطر است که دولت در این زمینه فقط حمایت مادی را حذف کرده، وگرنه نظارت در تئاتر همچنان که در سال‌های گذشته بود به قوت خودش باقی است. ضمن اینکه پیشتر هم اشاره کردم، تئاتر خصوصی که در سال‌های اخیر در ایران باب شده به لحاظ تعریف و شکل برگزاری از شالوده و اساس دچار اشکال است. درحالی که در کشورهای دیگر هم سال‌هاست تئاتر خصوصی شکل گرفته، ولی نحوه سیاستگذاری و تصمیم‌گیری‌ها در این وادی و اصولا چند‌و‌چون آن به‌عهده مدیر سالن و هنرمندان تئاتر است.»
* 4 سانس اجرا در یک سالن شبیه شوخی است
او اضافه می‌کند: «از اینها گذشته در کشورهای دیگر شرایط به این شکل است که برای جذب حمایت شهرداری، از طریق قانون‌های مدون اقدام می‌شود و نهادی به بهانه نظارت و ارزشیابی، مزاحم هنرمندان این عرصه نمی‌شود. درعین‌حال در حوزه تئاترهای خصوصی کشورهای دیگر، هیچ سالن‌داری اینقدر بی‌رحم نیست که در یک سالن، با فاصله یک‌ربع یا نیم‌ساعت، چهار اجرای پی در پی با دکورهای متنوع برگزار کند و اجاره‌بهای همه امکانات سالن را دیافت کرده و به هیچ‌وجه به وقوع اتفاقات احتمالی در یک اجرا از چهار اجرا فکر نکند؛ اتفاقی که متاسفانه با ورود تئاتر خصوصی در حوزه تئاترهای ما افتاده و امروز می‌بینیم اجراها مثل پروازها در فرودگاه با تاخیرهای احمقانه و غیرقابل توجیه ارائه می‌شوند. در تئاتر فعلی ما، نظارت و ممیزی‌ها چندان که اشاره کردم، همچنان با قوت گذشته ادامه دارد. ولی سیاستگذاران فرهنگی هیچ‌گاه به این مساله فکر نمی‌کنند که به جای نظارت و ممیزی‌های سختگیرانه، این نظارت را در کیفیت سرویس‌دهی‌ها لحاظ کنند که البته دلیل این کارشان روشن است، چون همین که تئاتری روی صحنه برود که به‌لحاظ محتوایی، پیام خطرناک به تماشاچی ندهد یا دارای خط قرمزی از دید دوستان نباشد کافی است و باقی هرچه هست مهم نیست. بنابراین می‌خواهم دراین مقال اشاره کنم، خانم‌ها و آقایان محترم! این تئاتر خصوصی نیست. آنچه امروز ما دراین قالب می‌بینیم، تئاتری بدون حمایت است که تنها با اتیکت خصوصی روی صحنه می‌رود و همان‌طور که اشاره کردم به پیکره و چشم‌انداز تئاتر ایران لطمات جدی وارد می‌کند.»
* تئاتر خصوصی تبدیل به معضل جدی شده است
سهراب سلیمی عضو خانه تئاتر و کارگردان دراین ارتباط می‌گوید: «همین الان که دارم درباره چنین موضوعی با شما صحبت می‌کنم، طرح و برنامه‌هایی برای آسیب‌شناسی این وادی در خانه تئاتر به شکل جدی مورد پیگیری قرار گرفته است. با توجه به اهمیت این موضوع، در روزهای اخیر اعضای خانه تئاتر با مشارکت سید‌مجتبی حسینی معاون هنری وزارت ارشاد جلساتی را برگزار کرده و از او خواسته‌اند ضمن همیاری با اهالی تئاتر، به شکل جدی به مرتفع کردن آسیب تئاترهای خصوصی بپردازد. همچنین قرار است در روزهای آتی، این مساله در خانه تئاتر به‌عنوان طرحی جدی مطرح شود و نسبت به آن بررسی‌های نهایی صورت بگیرد.»
* دولت از وظیفه اصلی خود شانه خالی کرده است
از سلیمی این سوال را می‌پرسم که برخی بر این باورند که شکل‌گیری تئاترهای خصوصی به‌ویژه در پایتخت مانند چاقویی دو لبه است که هم می‌تواند مزایایی داشته باشد و هم معایبی. او در پاسخ به این سوال اضافه می‌کند: «باید به این نکته توجه داشت که معایب تئاترهای خصوصی در این سال‌ها بیشتر از محاسن آن بوده است. به همین خاطر است که اهالی تئاتر مدت‌هاست که به شکل جدی به حل این معضل می‌اندیشند؛ چراکه در سال‌های اخیر، رشد تئاترهای خصوصی باعث ایجاد حرکت‌های شتابان در خانواده تئاتر شده است. از آنجا که احداث سالن‌های استاندارد برای اجرای تئاتر در کشور، وظیفه دولت است، با شکل‌گیری تئاترهای خصوصی و پیدایش سالن‌دارانی که به صرف داشتن مکانی مناسب، اجاره‌بهای هنگفت از هنرمندان می‌گیرند، دولت عملا از وظیفه و مسئولیت اصلی خود شانه خالی کرده است.»
* نظارت و ممیزی همچنان پابرجاست
از این کارگردان هم سوال می‌کنم، رشد تئاترهای خصوصی باعث نشده از نظارت دولت که تئاتری‌ها سال‌ها نسبت به آن گله داشته‌اند کم شود. سلیمی در این‌باره اضافه می‌کند: «شکل‌گیری تئاترهای خصوصی برای هنرمندان تئاتر نه‌تنها خوشحال‌کننده نیست بلکه به بروز آسیب‌های جدی دراین وادی نیز دامن زده است. آن هم در شرایطی که برخی از سالن‌های خصوصی تازه‌تاسیس، به شکل بدون ضابطه و با در نظر گرفتن منفعت شخصی آن سالن‌دار، در قالب چهار سانس به اجرای تئاتر می‌پردازند. ولی اگر بخواهیم در هرکدام از سانس‌های تئاترهایی که در این سالن‌ها اجرا می‌شوند دقیق شویم، می‌بینیم همگی فاقد کیفیت هستند. اجرای چهار سانس در یک سالن به معنی واقعی عجیب است و این سوال را در ذهن مطرح می‌کند که مگر آن سالن چقدر می‌تواند امکانات لازم را فراهم کند که این‌طور به شکل فشرده به برگزاری چهار نمایش در فاصله‌های زمانی کم پرداخته است؟! طبیعی است دراین زمینه، سالن‌دار به تنها چیزی که نمی‌اندیشد کیفیت نمایش‌هایی است که قرار است برای مخاطب روی صحنه برود. او دراین بین فقط به پرکردن جیب خود از رهگذر فروش بلیت در چهار سانس می‌اندیشد و بس.
* اجاره‌بهای دو سالن «رودکی» و «وحدت» کمر هنرمندان را شکسته
این کارگردان تئاتر در انتقاد به نبود حمایت‌های دولت برای تامین سالن‌های مناسب می‌گوید: «در سال‌های اخیر، بنیاد رودکی و تالار وحدت از جمله سالن‌های در اختیار دولت بوده‌اند که به بالاترین شکل ممکن برای اجرای یک تئاتر، از هنرمندان اجاره‌بهای هنگفت طلب کرده‌اند. تا جایی که برخی به این مساله اشاره می‌کنند که اجاره‌بهای اجرا در هرکدام از این سالن‌ها به مبالغی بالای چهار میلیون محدود می‌شود. طبعا هنرمندی که چندین ماه روی نمایشنامه‌ای که می‌خواهد به اجرای آن بپردازد کار کرده و عمر و زمان خود را روی آن گذاشته، چاره‌ای ندارد جز اینکه زیر بار پرداخت چنین اجاره‌بهایی برود. درحالی که مدیران فرهنگی در این سال‌ها می‌توانستند با ارائه طرح و برنامه‌های مدون و اصولی به تاسیس سالن‌های بیشتری در پایتخت بپردازند. درواقع به خاطر همین مشکلات است که تئاترهای خصوصی پا گرفته‌اند و سالن‌داران از تحت فشار گذاشتن گروه‌های تئاتری به نفع خود بهره‌برداری می‌کنند. هر چند این آسیب فقط متعلق به پایتخت نیست و کمبود سالن مناسب برای اجرا، در شهرستان هم مشکلات مضاعفی را برای هنرمندان به وجود آورده است. نمونه اخیر آن اجرای نمایشی به کارگردانی خود من است که وقتی می‌خواستم آن را در یکی از شهرستان‌ها روی صحنه ببرم، صاحب سالن مذکور که پسری بسیار جوان و کم‌سن بود به صراحت گفت اجاره‌بهای هر شب اجرا درآن سالن، سه میلیون تومان است.»
* رشد سالن‌های خصوصی تئاتر اتفاق مبارکی است
ابراهیم پشت‌کوهی کارگردان، ولی برخلاف دو هنرمند دیگر بیش از آنکه به معایب رشد سالن‌های خصوصی اشاره کند درباره مزایای این سالن‌ها می‌گوید: «سالن‌های خصوصی به‌طور کلی اتفاق مبارکی است، چون در واقع باعث تکثر و تنوع و از همه مهم‌تر چند‌صدایی در تئاتر شده است. اما نباید فراموش کرد که این اتفاق هم مانند هر پدیده دیگری می‌تواند کارکرد منفی هم داشته باشد. ضمن اینکه ما اساسا در ایران عادت داریم یا پدیده‌ای را به شکل مطلق سیاه ببینیم یا سفید. با این حال معتقدم اول باید امتیازات تئاتر خصوصی را در نظر گرفت و بعد به آسیب‌شناسی آن پرداخت. آنچه مسلم است اینکه سالن‌داران و متصدیان تئاترهای خصوصی همواره به دنبال سرمایه‌گذاری روی تئاترهای تجاری هستند. در حالی که هنوز هم که هنوز است، تئاترهای تجربی و مستقل از حمایت و توجه لازم در این حیطه محروم هستند. البته طبیعی هم هست، چون سالن‌داران تمایل دارند روی تئاترهایی سرمایه‌گذاری کنند که از رهگذر حضور سوپراستارها، گیشه‌شان تامین شود. درحالی که تئاترهای تجربی و مستقل از این مساله دور هستند و به مولفه‌های دیگری می‌اندیشند.»
* در تئاترهای خصوصی «کیفیت» لطمه می‌بیند
پشت‌کوهی ادامه می‌دهد: «در شرایط فعلی، تئاتر دچار مشکلاتی شده که هنرمندان این عرصه بیش از پایبندی به مولفه‌های دیگر، ناچارند به فکر امرار معاش‌شان از رهگذر اجرای یک نمایش باشند. درحالی که در کشورهای دیگر به اندازه ایران، هنرمند تئاتر دغدغه مالی ندارد. روی این اصل بر کیفیت اثری که می‌خواهد ارائه کند متمرکز می‌شود. ضمن اینکه در کشورهای دیگر، ژانرهای مختلفی از تئاتر روی صحنه می‌روند و به فراخور درون‌مایه و کیفیت هر نمایش، سالن مخصوص در اختیارشان قرار داده می‌شود، اما در کشور ما، درجه‌بندی سالن براساس نوع نمایش هم وجود ندارد.»
* دولت می‌تواند مقابل جریان سودجویانه تئاتر خصوصی بایستد
این کارگردان با اشاره به اینکه اغلب نمایش‌هایی که امروز، خاصه در سالن‌های خصوصی روی صحنه می‌روند حرفی برای گفتن ندارند، اضافه می‌کند: «هرماه، 100 تئاتر در سالن‌های مختلف اجرا می‌شوند، ولی نمی‌توان نام سه نمایش را در این بین برد که به معنی واقعی از کیفیت برخوردار باشند. با این‌حال تصور می‌کنم دولت است که درنهایت می‌تواند در تماشاخانه‌های خصوصی از گروه‌های تئاتری حمایت کند؛ گروه‌هایی که در نمایش‌هایشان صرف‌نظر از پیام مناسب مخاطب، نگاه‌های نوجویانه نیز دارند و می‌توانند به بالندگی تئاتر کمک کنند. در این صورت است که می‌توان مقابل تئاترهای تجاری که فقط تبدیل به تولید انبوه شده‌اند و عملا از کیفیت تهی هستند ایستاد.»
شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه فرهیختگان، تاریخ انتشار: 18 دی 1396، کدخبر: 132065، www.newspaper.fdn.ir
