شعار سال: استاد منصور وفایی ازهنرمندان نقاشی قهوه‌خانه‌ای است که ازاو به‌عنوان آخرین نسل نقاشان قهوه خانه‌ای یا خیالی نگاری یاد می‌شود، او براین نظراست که «فرهنگ ایران تنها متکی به بخشی ازهنرهای تجسمی چون نقاشی‌های مدرن، انتزاعی و نگارگری نیست، بلکه همه بخش‌ها را شامل می‌شود، اما دراین بین نقاشی قهوه خانه‌ای شاخص‌ترین بخش از هنرهای تجسمی بوده که مربوط به هنرهای مذهبی، آیینی و دینی است.»

چرا واقعه عاشورا در تاریخ جاودانه شد!

منصور وفایی آثار بسیاری در زمینه نقاشی قهوه خانه‌ای به تصویر کشیده است که شاخص‌ترین آن تابلوی عاشورایی «مظلومیت امام حسین(ع)»است. پرده‌ای درابعاد 2 متر در4 مترکه شامل همه وقایع عاشورا و یادآورمظلومیت امام حسین(ع)است. وفایی درگفت‌و‌گو با «ایران» در مورد شکل‌گیری این ایده گفت: مدت‌ها پیش ورک شاپی در فرهنگستان هنربرگزار شد و بازدیدکنندگان مختلفی دراین نمایشگاه حضور داشتند؛ یکی ازاین دوستان که خارجی هم بود از من سؤال کرد چرا در بین ائمه(ع) واژه مظلومیت تنها به امام حسین(ع) اطلاق می‌شود! من تصمیم گرفتم این سؤال را با طراحی یک پرده پاسخ بدهم تا همه بدانند واقعه عاشورا به چه علت در تاریخ ما جاودانه شده است. بنابراین با خواندن چندین کتاب ومقتل داستان عاشورا را روی یک پرده روایت کردم. قسمت نخست این تابلو با روایتی از یکی از علمای بزرگ به تصویر کشیده شده که درآن آمده: «4 هزار ملک در روز عاشورا به زمین کربلا آمدند تا امام حسین(ع) را یاری کنند و چون از طرف حضرت اجازه نیافتند، تا ظهور حضرت مهدی(عج) گریه‌کنان نزد قبر سید و سالار شهیدان ماندگار شدند».اما دیگربخش‌های هنرهای تجسمی قادرنیستند این روایت مذهبی را به این زیبایی برای مخاطبان به تصویربکشند و قابل مقایسه با نقاشی‌های رئال نیست چرا که بخشی ازفرهنگ ماست که ضمن زیبایی ارزش بسیاروالایی دارد و متکی بر مذهب، وقایع دینی و مذهبی است.

او کم توجهی به این هنر را کوتاهی دانشگاه‌های ایران می‌داند و درباره اینکه دراین زمینه تدریسی صورت نمی‌گیرد، می‌گوید: دردانشگاه‌ها باید دوره سه ماهه یا شش ماهه نقاشی‌های «خیالی نگاری» آموزش داده شود که متأسفانه توجهی نمی‌شود اما این امیدواری وجود دارد که با راه‌اندازی دانشگاه هنرهای اسلامی ایرانی به این موضوع توجه بیشتری شود چرا که چنین دانشگاهی کمک بزرگی درجهت گسترش هنر میان جوانان و تقویت استعدادهاست.البته مسئولان فرهنگی دولت نیز باید حمایت‌های لازم را داشته باشند و با برگزاری نمایشگاه‌هایی با موضوع نقاشی‌های «خیالی نگاری» تلاش کنند این هنر فراموش نشود.

منصور وفایی، به‌کاربردن عنوان نقاشی «قهوه خانه ای» را نادرست می‌داند و دراین باره می‌گوید: نقالی دردوران قاجاربه‌صورت سینه به سینه نقل شده است و چون آن زمان نقاشان سواد چندانی نداشتند هرچه نقال روایت می‌کرد طراحی می‌شد و در همان قهوه خانه به فروش می‌رسید و به دیوار نصب می‌گردید بنابراین چون جایگاه این نقاشی‌ها در ابتدا در قهوه خانه‌ها بوده بااین عنوان معرفی شده که اشتباه است و از نگاه من قهوه خانه‌ها فضای مناسبی نیست و نباید این نام به کار برده شود. البته مدت ها پیش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری سازمان میراث فرهنگی عنوان نقاشی قهوه خانه‌ای را به «خیالی نگاری» تغییرنام داد و نشان درجه یک دکترای هنری من از وزارت فرهنگ و ارشاد با همین نام به ثبت رسیده است، اما مردم هنوزبا این نام آشنا نیستند و وظیفه رسانه هاست که این نقاشی‌ها را با نام جدید به مردم معرفی کنند.

او افزود: «سال‌ها پیش به سفارش شهرداری تهران 60 تابلو ازشاهنامه فردوسی که از ابتدای شاهنامه تا پایان دوران پهلوانی را روایت می‌کند (با رنگ روغن) طراحی کرده اما متأسفانه در حال حاضر درانبار فرهنگسرای بهمن خاک می‌خورد. همچنین به گفته خودش تنها کسی است که اشعار محتشم کاشانی در مورد واقعه عاشورا را نقاشی کرده و در حال حاضر درتالار محتشم بنیاد ایران شناسی نصب شده است.

وفایی 85 سال سن دارد و در حال حاضر به علت بیماری توانایی انجام تدریس را ندارد و آخرین کارش اثری است با نام «مژده ظهور» که مربوط می‌شود به یک بیت از حضرت حافظ با مضمون «از غم هجر مکن ناله و فریاد که دوش / زده‌ام فالی و فریاد رسی می‌آید.»

روایت و انتقال هویت فرهنگی

دکتربهمن نامورمطلق رئیس دانشگاه استاد محمود فرشچیان درخصوص بحث آموزشی نقاشی‌های «خیالی نگاری» به «ایران» گفت: درمرحله ابتدایی بخش آموزشی این دانشگاه، تدریس این سبک نقاشی‌ها وجود ندارد اما درمراحل بعدی قطعاً به این موضوع توجه خواهیم داشت و امیدوارم بتوانیم این بخش را به حوزه آموزش عالی وارد کنیم. لازم به ذکراست که درراستای این برنامه قراراست دراین دانشگاه مرکز آفرینش هنرهای ایرانی اسلامی راه‌اندازی شود که قطعاً نقاشی قهوه خانه‌ای بخشی از آن خواهد بود.

او افزود: نقاشی قهوه خانه‌ای درایران هنری مردمی است و آموزش رسمی دراین خصوص وجود نداشته چرا که طبیعت این کار ذوق و مهارت هنرمندان است بنابراین برای حفظ آن باید ببینیم آیا ضرورت دارد به فضایی آکادمیک افزوده شود یا خیر. البته این نقاشی‌ها باید هنرمردمی باقی بماند چون با همین روند هم جواب داده و بهتر است ابتدا شرایط انتقال تجربه فراهم شود و شاید دانشگاه آخرین راه حل باشد و بهترین راه حل فضایی برای امکان خلق این آثاراست دراین صورت این هنر خود به خود احیا خواهد شد. همچنین راه‌اندازی اقامتگاه و رستوران‌های سنتی و استفاده از این نقاشی‌ها نیز بی‌تأثیر نخواهد بود البته گاهی در رستوران‌های سنتی آثاری نصب شده است که کپی از اصل کار بوده و حق مؤلف رعایت نشده، بنابراین وزارت ارشاد و سازمان میراث فرهنگی موظف هستند راهکارهای عملیاتی، حقوقی و قانونی درصیانت از این آثار ارائه دهند.

بهمن نامورمطلق براین نظراست که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید در این باره حمایت‌های لازم را داشته باشد و بودجه اختصاص دهد و تنها با طرح مسأله مشکلی حل نخواهد شد بلکه باید مدیران ما نقشه راه داشته باشند و برنامه‌ریزی کنند و وزارت ارشاد و سازمان میراث فرهنگی دراین باره مسئول هستند.

حفظ جایگاه هنرمندان

عبدالمجید شریف‌زاده، رئیس پژوهشکده هنرهای سنتی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری هم به «ایران» گفت: حفظ هنرهای سنتی قطعاً جزو وظایف سازمان میراث فرهنگی و گردشگری است منتهای مطلب به شکل‌های مختلف باید به این کارها پرداخته شود بخشی ازآن مربوط به کار پژوهشی است که دراین باره پژوهش‌هایی انجام شده است، بخش دیگر شناسایی و ارزشیابی هنرمندان است که تا به امروز تعدادی از هنرمندان این رشته نشان درجه یک هنری دریافت کرده‌اند چرا که جایگاه آنها باید حفظ شود. بخش دیگر برپایی نمایشگاه‌ها و معرفی سبک و شیوه‌های این هنرمندان است،اما مهم‌ترین بخش به برپایی کارگاه‌های حفظ واحیا برمی‌گردد که امیدواریم با حمایت‌های مالی از سوی سازمان به موضوع اشتغالزایی هنرمندان هم توجه شود.

ضرورت بازشناسی نقاشی قهوه خانه‌ای

سید مجتبی حسینی در گفت‌و‌گو با «ایران» بیان داشت: نقاشی قهوه خانه‌ای میراث هنری و ملی است که به ثبت، بازشناسی، مطالعه و پژوهش نیاز دارد و نهادهای فرهنگی و هنری ازجمله معاونت هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در این زمینه تلاش خواهد کرد. البته امروز مانند گذشته اقبال و توجه به نقاشی قهوه خانه‌ای کمرنگ شده است اما به‌عنوان بخشی از هنر که با تاریخ و روایات ملی و مذهبی ما پیوند دارد، ضرورت بازشناسی آن وجود دارد.

معاونت امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی طرح گفت‌و‌گوی دیروز و امروز را در هنر دنبال می‌کند که براساس دغدغه و ضرورت تداوم و ارتباط هنر امروز ما با پیشینه و تجربیات و داشته‌های هنری گذشته است، البته قرار نیست گذشته تکرار شود اما به منظور تداوم فرهنگی این طرح دنبال می‌شود که در این طرح بی‌تردید حوزه نقاشی قهوه خانه‌ای نیز مورد توجه است.

دراین زمینه نهادهایی مانند فرهنگستان هنر که رویکرد پژوهشی دارند و دانشگاه‌ها و نهادهای آموزشی مانند دانشگاه استاد فرشچیان که به‌تازگی راه‌اندازی شده است، می‌توانند مؤثر باشند.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه ایران تاریخ انتشار 10 آبان 97، کدمطلب: 488075، www.iran-newspaper.com