شعار سال: یکی از آثار مهم تاریخی و فرهنگی موجود در کشور‌مان و بخصوص کشور‌های مسیر جاده ابریشم، کاروانسرا‌ها است که نقش مهمی در زندگی، روابط و تعاملات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی آن دوران داشته‌ است. کاروانسراها از آثار تاریخی دیدنی و مهم ایران بشمار می‌رود که روزگاری کاروان‌ها پس از ساعت‌ها پیاده روی به این مکان‌ها پناه می‌بردند تا هم نفسی تازه کنند و هم از حمله احتمالی راهزنان و حیوانات وحشی در امان بمانند. در 48کیلومتری جاده بویین زهرا به ساوه و در شمال غربی روستایی به‌نام «هجیب»، کاروانسرایی به‌همین نام قرار دارد که بنا به‌گفته کارشناسان، دومین کاروانسرای بزرگ و با ارزش کشوراست، به طوری که «ژان شاردن» جهانگرد فرانسوی نیز در سیاحت نامه معروف خود از آن به‌عنوان بهترین کاروانسرای ایران یاد کرده است.

بنای کم نظیر دوران صفوی

«محسن علیخانی» کارشناس بناهای تاریخی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان بویین زهرا در استان قزوین، درباره این بنای کم نظیر گفت: این کاروانسرا در دوران صفوی با مساحت پنج هزار و 850 متر مربع و زیربنای چهار هزار متر مربع، دارای 36 حجره و بناهای الحاقی شامل دو آب انبار، دو باغ، یک گرمابه به دستور «زینب بیگم» مادر شاه عباس یکم صفوی ساخته شده و به همین دلیل است که از آن به‌عنوان کاروانسرای مادر شاهی نیز یاد می‌شود. در اصلی این کاروانسرا در قسمت جنوبی قرار گرفته و با گذر از آن به سرای اصلی این بنا می‌رسیم. پی این بنا سنگی است، اما سایر قسمت‌های آن با آجر ساخته شده است. در قسمت بیرونی دیواره نیز برج‌های کوچک مدوری از سنگ و آجر به حالت نیمه ستون ساخته شده که ارتفاع آن ها نیم متر از بام سرا بالاتر است.

علیخانی، «هجیب» را دومین کاروانسرای با ارزش ایران دانست و اظهار داشت: «هجیب» کاروانسرایی چهار ایوانی به‌شکل مربع و دارای حیاطی به مساحت یک هزار و 720 متر مربع است که این چهار ایوان هم شکل هر کدام طاق نماهایی به بلندی شش متر دارد. پشت این طاق نماها نیز حجره‌هایی ساخته شده که برخی نه متر و برخی 14 متر مربع مساحت دارد.وی به وجود راهرویی دراز در چهار طرف بنا اشاره کرد و گفت: در این راهرو که پشت حجره‌ها قرار دارد طاق نماهایی گود ایجاد شده که بیشتر به‌عنوان بارانداز از آنها استفاده می‌شد و بواسطه اتاقک‌هایی به حیاط وصل می‌شود. در طرفین این راهرو هم سکوهایی با ارتفاع یک متر قرار دارد.

این کارشناس میراث فرهنگی افزود: بعد از ورود از در جنوبی وارد ایوان یا رواق بزرگی می‌شوید که با سقف گنبدی پوشیده شده و در دو طرف این رواق حجره‌های کوچکی برای نگهبان‌های کاروانسرا ساخته شده که این حجره‌ها از طریق راه پله با پشت بام ارتباط پیدا می‌کند و کوچک‌ترین حجره‌های موجود در بنا محسوب می‌شود. همچنین در وسط این حیاط یک بنای آجری هشت ضلعی مستطیلی، متشکل از دو چهار طاقی با قوس جناغی باز متصل به هم و گنبدی عرق چین با آجر کاری زیبا قرار دارد که از آن به‌عنوان حمام و سرداب استفاده می‌شد.

بی‌توجهی مسئولان استان

نقش کاروانسراهای تاریخی در جذب و جلب گردشگر بر کسی پوشیده نیست و روند فراموشی و نابودی تدریجی این سرمایه‌های مادی و معنوی در حالی صورت می‌گیرد که در سایر کشورها از این اماکن تاریخی به‌عنوان سرمایه یاد می‌شود و تغییرکاربری با حفظ شالوده اصلی موجود از جمله شیوه‌هایی است که برای جذب گردشگران داخلی و خارجی مورد توجه قرار می‌گیرد. هم‌اکنون در گوشه و کنار کشور ما کاروانسراهای قدیمی و باستانی وجود دارد که یا به حال خود رها شده یا تبدیل به محلی برای نگهداری احشام شده است. در صورتی که می‌توان با اندکی سرمایه‌گذاری و واگذاری به بخش خصوصی ضمن حفظ معماری با تغییر کاربری، آنها را به قهوه خانه‌های سنتی، سفره خانه، اقامتگاه‌ها، موزه، آتلیه عکس و... تبدیل و حتی تا حد زیادی خلأ و کمبود مراکز اقامتی را نیز جبران کرد.

«رحمان نجاتی شکری» رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بویین زهرا در ارتباط با شرایط کاروانسرای «هجیب» به «ایران» گفت: مرمت این بنا تحت نظر پیمانکاران قزوینی در حال انجام است. در سال 97 و تا به اینجا در دو مرحله مبلغ 150 میلیون تومان هزینه شده و مبلغ 240 میلیون تومان نیز قرار است تا پایان خرداد ماه سال 98 به آن اختصاص داده شود. تاکنون پشت بام و سردر جنوبی را مرمت کرده‌ایم و در حال بازسازی گنبدهای پشت بام و بندکشی دیوارها هستیم. البته لازم به ذکر است که با این هزینه‌ها مرمت کامل انجام نخواهد شد. قسمتی از این بنا تخریب شده که این مرمت‌ها تنها برای حفظ و جلوگیری از خطر نابودی بنا صورت می‌گیرد و اگر قرار باشد مرمت کلی و اساسی برای بنا انجام شود، بالای 3 میلیارد تومان هزینه احتیاج خواهد داشت.

فقط به شهر قزوین توجه می‌شود

نجاتی شکری با انتقاد از مسئولان استان قزوین نسبت به بی‌توجهی به این کاروانسرا بیان کرد: با کمال تأسف و حتی تعجب باید بگویم مسئولان استان دید مثبتی به شهرستان‌ها ندارند. کاروانسرای «هجیب» یکی از سه کاروانسرای مادرشاهی ایران است و با این وسعت و بنای زیبا هیچگونه اهمیتی برای آن قائل نیستند. این پول‌هایی که تا به حال برای مرمت این بنا هزینه شده از سوی کمیته برنامه‌ریزی برنامه‌های عمرانی بویین زهرا بوده نه از سوی استان. آنان نسبت به این بنا کاملاً بی‌توجه هستند و در مقابل انتقادها هیچ حرفی برای گفتن ندارند و فقط به شهر قزوین توجه می‌شود؛ شاید رسانه‌ای کردن این مشکلات بتواند تلنگری به آقایان مسئولی وارد کند که خود را به خواب زده و از آن غافل هستند.

نیاز به حمایت وزارت راه

یکی از اقدامات جالب و ارزنده که در بعضی از استان‌ها در حال انجام است، مرمت و بازسازی و تبدیل کاروانسراهای قدیمی به هتل است. این کار علاوه بر احیای این کاروانسراها که اکثراً بدون متولی و در حال خراب شدن هستند، باعث رونق اقتصادی آبادی‌های مجاور و ترویج فرهنگ گردشگری نیز می‌شود.

نجاتی با بیان اینکه این کاروانسرا از طریق میراث فرهنگی استان برای واگذاری به بخش خصوصی به مزایده گذاشته شد، افزود: یکی از مشکلات این کاروانسرا این است که از جاده اصلی نزدیک به 500 تا 600 متر فاصله وجود دارد و در همین حال، تپه نسبتاً بزرگی نیز حدفاصل آن وجود دارد. چندی پیش به مسئولان وزارت راه پیشنهاد دادیم حالا که قرار است شما جاده اصلی را دو بانده کنید طوری کارانجام شود که این جاده را از کنار کاروانسرا عبور داده و به جاده مشرف شود، یا اینکه این تپه کاملاً برداشته شود تا دید کافی برای مسافران و رهگذران به وجود بیاید. با وجود اینکه معاون وقت وزیر قول مساعد داد، اما متأسفانه تاکنون هیچ اقدامی در این زمینه صورت نگرفته است.

صنعت گردشگری جایگزین اقتصاد نفتی

بر اساس آمار سازمان گردشگری جهانی، ایران از نقطه نظر ورود گردشگر در مقایسه با کل جهان مقام صدم را داراست، درحالی که از نقطه نظر جاذبه‌های طبیعی و تاریخی دارای رتبه دهم است. آمار نشان دهنده سهم اندک ایران از درآمد جهانی گردشگری با‌وجود جاذبه‌های بسیار بالای آن است. در حالی مسئولان به سیاست اقتصاد بدون نفت رویکرد مثبتی دارند که به مقوله صنعت پر سود گردشگری آنچنان که باید و شاید بها داده نمی‌ شود. آمارها گویای این است که گردشگری ما هنوز نتوانسته سهم بازار خود را به دست آورد و این امر نه به‌دلیل فقدان جاذبه‌های طبیعی یا آثار باستانی یا شرایط آب وهوایی بلکه تنها محصول بینش مدیریت در این صنعت است. جدای از مشکلات سخت افزاری، یکی دیگر از موانع داخلی توسعه گردشگری، عدم تعریف و تبیین جایگاه صنعتی گردشگری در نظام اقتصادی کشور و اراده کافی برای تحول در این صنعت است، به‌طوری که نگرش فرهنگی محض به جهانگردی باعث غفلت و بی‌توجهی به نقش و عملکرد اقتصادی آن در نظام اقتصادی کشور شده است. هم‌اکنون بسیاری از کشور‌ها از جمله کشور همسایه ترکیه با اتکا به صنعت گردشگری درآمد سرشاری کسب می‌کنند که از درآمد نفت ما بیشتر است. براساس مطالعات انجام شده به ازای هر شش نفر گردشگر خارجی و هر ۲۵ گردشگر داخلی یک شغل ایجاد می‌شود. توسعه صنعت گردشگری همانند سایر بخش‌های اقتصادی، مستلزم حضور فعال بخش خصوصی قدرتمند و کاراست. هرگونه سرمایه‌گذاری در بخش گردشگری علاوه بر کمک به فضای اقتصادی کشور، در راستای تقویت روابط فرهنگی و اصلاح نگرش جهانیان درباره کشورمان نیز مؤثر خواهد بود. باید توجه داشت جهانگردی عاملی جهت زنده نگه داشتن سنت‌ها و آداب و رسوم گذشتگان و همچنین راهی برای تنش‌زدایی بین کشورها و ایجاد تفاهم، وفاق و صلح بین‌المللی است.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت روزنامه ایران، تاریخ انتشار 8 دی 97، کد مطلب: 495163، www.iran-newspaper.com