شعار سال: گوینده رادیو می‌گوید: «صادرات هندوانه در چهار ماه نخست سال‌جاری نسبت به مدت مشابه سال پیش ۳۴ درصد افزایش یافته است که ارزآوری آن نیز با رشد ۲۷ درصدی همراه بوده و این درحالی است که کشورمان در چند سال گذشته در صادرات هندوانه و میوه‌هایی همچون گیلاس، آلبالو، زردآلود، بادام و پسته جزو چند کشور نخست جهان است.»

راننده تاکسی در این سرمای هوا شیشه را پایین می‌کشد و سری به نشانه تأسف تکان می‌دهد: «این همه توی تلویزیون و رادیو میگن خشکسالی و بی‌آبیه ولی انگار نه انگار، بعد همین رادیو داره با ذوق و شوق میگه هندوانه صادر می‌کنیم و رتبه اول رو توی دنیا داریم. باید برای این خبر دق کرد و مرد. باغ پدریم توی یزد خشک شده. خیلی‌های دیگه هم باغ‌شون خشک شده و حالا توی این بی‌آبی که خیلی از مناطق کشور رو درگیر کرده و ماهم آواره این شهر و اون شهر شدیم، چرا باید اجازه بدن هندوانه و خیار و گوجه که آب زیادی مصرف می‌کنه، کاشته بشه؟ اون هم نه برای مصرف داخلی، برای صادرات!»

حرف‌های راننده تاکسی را دو مسافر دیگر هم تأیید می‌کنند که صادرات هندوانه و میوه و انواع سبزی در این برهه از خشکسالی چه افتخاری دارد؟ اصلاً چقدر می‌تواند ارزآوری داشته باشد؟ آب مهم است یا ارزآوری؟ همین گلایه راننده کافی است که تا رسیدن به مقصد درباره کاشت و برداشت و صادرات هندوانه بحث کنیم.

یکی از مسافرها به‌نام افشین که راننده ماشین سنگین در یک شرکت حمل و نقل است و سفرهای زیادی به مناطق جنوب و جنوب‌شرق کشور داشته و از نزدیک شاهد بارگیری و انتقال هندوانه به گمرک بوده در این باره می‌گوید: «سری به جاسک و میناب و حاجی‌آباد و... بزن! چند سالی می شه درگیر خشکسالی هستن ولی باز هم هندوانه می‌کارن. آبِ خوردن ندارند ولی هنوز هندوانه می‌کارن. حالا آب را از کجا می‌آرن؛ از چاه می‌کشن. دیروز مطلبی توی تلگرام خوندم که نوشته بود امسال توی جاسک 90 هزار تن هندوانه برداشت شده یعنی با یه حساب سرانگشتی اگر برای هر هندوانه 500 لیتر آب مصرف بشه، تقریباً 45 میلیارد لیتر برای این حجم هندوانه آب مصرف شده که واقعاً آدم با شنیدنش شوکه می شه.»

مسافرها و راننده مدام از بی‌آبی و خشکسالی و کاشت هندوانه و خیار و گوجه و بادمجان و گندم و جو می‌گویند. آنقدر که فکر می‌کنی متخصص این رشته هستند. حرف‌هایشان قابل تأمل است و حتی آنقدر به مشکلات آبی کشور مشرف هستند که می‌شود به‌عنوان میهمان در تلویزیون و رادیو از آن ها دعوت کرد.

راننده از منظر دیگری بحث را پیش می‌برد: «آقا در این وانفسای بی‌آبی چرا باید به برداشت محصول و صادرات افتخار کنیم؟ شما تا به حال شنیدی کانادا که کلی منابع آبی داره هندوانه و گیلاس و آلبالو یا گندم و جو و برنج صادر کنه؟ نه. چرا؟ چون اونها قدر آب رو می‌دونن. مثل ما نیستن که برن وسط کویر خیار و بادمجون و گوجه بکارن. در این وضعیت دولت نباید اجازه بده کشاورزها از چاه‌ آب بیرون بکشن چون تا چند سال دیگه با این وضعیت برای نوشیدن هم آب پیدا نمیشه.»

راننده حرف حساب می‌زند، هندوانه ایران به کشورهای پاکستان، گرجستان، آذربایجان، آلبانی، آلمان، افغانستان، ازبکستان، روسیه، مجارستان، هلند، نروژ، لهستان، کویت، قطر، سوئد، سوئیس، عراق، عمان و... صادر می‌شود که بسیاری از آنها از لحاظ وضعیت آبی در وضعیت مطلوبی قرار دارند و تنش آبی کشورشان را تهدید نمی‌کند.

سال گذشته بر اساس آمار گمرک کشور، 780 هزار تن هندوانه به ارزش 150 میلیون دلار به 29 کشور جهان صادر شده است. برای تولید این حجم هندوانه نزدیک به 400 میلیارد لیتر یا 400 میلیون متر مکعب آب مصرف شده. به بیانی ساده‌تر هر سال 2 برابر حجم سد کرج آب را همراه با هزینه‌هایی همچون مزد کارگر، هزینه سم‌ و سم‌پاشی و نگهداری، هزینه حمل و نقل و... در ازای 150 میلیون دلار صادر می‌کنیم. آن هم درست زمانی که به‌دلیل تنش آبی در چند منطقه کشور مدام شاهد کشمکش و درگیری‌های جسته و گریخته‌ای هستیم.

اما مشکل به همینجا ختم نمی‌شود و نمی‌توان فقط روی صادرات هندوانه متمرکز شد بلکه محصولات کشاورزی و باغی و لبنی دیگری که برای تولیدشان آب زیادی مصرف می‌شود به کشورهای دیگر صادر می‌شود به‌عنوان مثال در نه ماهه سال گذشته 85 هزار تن پسته، 369 هزار تن گوجه فرنگی، 353 هزار تن سیب‌زمینی، 214 هزار تن آرد گندم، 60 هزار تن کشمش، 66 هزار تن خرما و 96 هزار تن ماست از مهم‌ترین اقلام صادراتی کشورمان بوده است.

گذشته از اینکه صادرات این محصولات ارزآوری مناسبی هم برای کشورمان داشته اما نکته‌ای که به آن هیچ گاه یا کمتر توجه می‌شود اینکه با صادرات این محصولات عملاً میلیاردها لیتر آب را به‌طور مجازی به کشورهای دیگر صادر کرده‌ایم. آیا مسئولان در وضعیت تنش آبی به محاسبه عوارض منفی این میزان از صادرات هم پرداخته‌اند؟

چندی پیش یک مؤسسه تحقیقاتی متعلق به سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد در آماری 10 کشور برتر در زمینه تولید میوه و سبزی را معرفی کرد و ایران را در رتبه هشتم این آمار قرار داد. در این فهرست چین، هنگ‌کنگ، هند، امریکا، مکزیک، ترکیه وبرزیل رتبه اول تا هفتم را به خود اختصاص داده‌اند. نکته قابل تأمل در این پژوهش این است که هر هفت کشور از منابع کافی آب بهره‌مندند و کشورمان که نزدیک به 40 سال درگیر خشکسالی بوده خود را وارد رقابت با آنها کرده است. برخی از کارشناسان برای عبور از این بحران و از طرفی تأمین نیازمندی‌های کشور اعتقاد دارند کشت فراسرزمینی به‌عنوان کشت جایگزین و راه حل کاهش صادرات مجازی می‌تواند راه‌گشا باشد. اصغر تهرانی که در این زمینه تحقیق می‌کند درباره کشت فرا سرزمینی عقیده دارد می‌توان با این روند 10 میلیارد متر مکعب صرفه‌جویی کرد.

در کشورهای ترکمنستان، هند، برزیل، اوکراین، تایلند و برخی از کشورهای آفریقایی از جمله آفریقای جنوبی، کشت فرا سرزمینی صورت می‌گیرد. در این شیوه می‌توان بخشی از محصولات مورد نیاز کشور را در کشور دیگری عمل آورد و به کشور میزبان اجاره داد.

رضا اردکانیان، وزیر نیرو چندی پیش با انتقاد به این مسأله که چرا درحال حاضر باید صادرکننده آب مجازی به کشورهای دیگر باشیم، گفت: «در شرایط فعلی باید تمام سازوکارها برای افزایش واردات آب مجازی پیش گرفته شود درغیر این صورت با چالش‌ها و مشکلاتی جبران‌ناپذیر مواجه خواهیم بود.»

جالب آنکه بدانید درحالی جزو 10 کشور برتر صادر‌کننده میوه و یکی از برترین‌ها در صادرات آب مجازی هستیم که هرساله بسیاری از محصولات تولید شده به‌دلیل نبود صنایع تبدیلی، پایین بودن فرهنگ کشاورزی، نداشتن نقشه‌ای کشوری برای اطلاع از میزان کشت هر محصول در نقاط مختلف کشور به منظور جلوگیری از افت شدید قیمت یا بیش از اندازه گران شدن محصولات، فعال نبودن دفاتر بازرگانی در همه نقاط کشور برای بازاریابی بموقع، چنگ‌اندازی دلالان و... بخش زیادی از محصولات زیر آفتاب و کنار جاده‌ها دپو می‌شود یا سر زمین از بین می‌رود.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت روزنامه ایران، تاریخ انتشار 23 بهمن 97، کد مطلب: 500789:www.iran-newspaper.com