شعار سال: کشت هندوانه درحالی همچنان در اغلب استان‌های کشور پیگیری و صادرات آن انجام می‌شود که این محصول آب‌بر در اولویت انتقال به فضای گلخانه‌ای برای مقابله با کم‌آبی قرار ندارد. محدودیت منابع آبی، مدت‌هاست که زنگ خطر کشت محصولات آب‌بر جالیزی به‌ویژه هندوانه را در فضای باز به صدا درآورده است و با این‌که وزیر جهادکشاورزی بر انتقال تولید این محصولات به فضای بسته گلخانه‌ای تأکید کرده؛ اما همچنان تولید آن حتی در استان‌های کم‌آبی چون سیستان و بلوچستان و خوزستان که حجم بارندگی در آن‌جا کم‌تر از 100 میلی‌متر در سال است، انجام می‌شود. با توجه به بحران منابع آبی، کشاورزان بدون توجه به الگوی کشت این محصول را با حجم بالا برای مصرف داخلی با محوریت صادرات تولید می‌کنند؛ اما این موضوع نادیده گرفته شده که با وجود ارز آوری این محصول، بخش قابل توجهی از آب به‌شکل مجازی از کشور ما خارج می‌شود. کارشناسان معتقدند سهم بخش کشاورزی از کل آب مصرفی 90 درصد با بیش‌ترین هدررفت بوده و بقیه سهم بخش صنعت و شرب است؛ البته ناگفته نماند بخش قابل توجهی از آب استان‌های بی‌آب و کم‌آب کشور به مصرف صنایعی همچون فولاد و ذوب‌آهن می‌رسد. با این حال، کارشناسان و مسئولان بخش کشاورزی می‌گویند سهم آب بخش کشاورزی 60 درصد از کل آب مصرفی کشور بوده و راندمان آب در این بخش از 39 درصد در سال‌های گذشته اکنون به 44 درصد رسیده است که نشان می‌دهد از 70 تا 80 میلیارد مترمکعب آب، حدود چهار میلیارد مترمکعب صرفه‌جویی می‌شود.

ایران در رتبه سوم تولید هندوانه

90 درصد حجم هندوانه را آب تشکیل می‌دهد و به همین دلیل بسیاری از کارشناسان تولید، به‌ویژه صادرات آن را به‌منزله صادرات آب مجازی از کشور تعبیر کرده‌اند؛ زیرا برای تولید هر کیلوگرم هندوانه در کشور بین 237 لیتر آب مصرف می‌شود.

حمید چیت‌چیان، وزیر سابق نیرو، معتقد است، صادرات هندوانه به‌علت این‌که برای تولید آن میزان زیادی آب مصرف می‌شود، عاقلانه و منطقی نیست؛ بنابراین باید در زمینه تولید و صادرات، روی محصولاتی دیگر تمرکز کنیم؛ زیرا با صادر کردن برخی محصولات آب‌بر در واقع میزان زیادی آب از کشور خارج می‌شود. آمارها نشان می‌دهد سالانه بیش از 3/5میلیون تن هندوانه در کشور تولید می‌شود و ایران رتبه سوم تولید هندوانه در جهان را پس از چین و ترکیه به خود اختصاص داده است؛ این محصول علاوه‌بر صادرات به کشورهای همسایه و منطقه، به مقصد بنادر اروپایی چون رومانی، آلمان، بلغارستان، انگلستان، لهستان، مجارستان و اتریش و سوئد نیز بارگیری می‌شود. البته بخشی از این محصول سالانه به‌دلیل استفاده نکردن از بذرهای کیفی، آب‌رسانی به‌موقع، بازاررسانی و نبود مراکز نگهداری مناسب تلف یا به دور ریخته می‌شود که خود لطمه‌ای به منابع آبی و منافع ملی کشور است.

هندوانه باید به فضای گلخانه منتقل شود

فشار بخش کشاورزی به منابع آبی کشور، وزیر جهادکشاورزی دولت تدبیر و امید را بر آن داشت تا تغییر الگوی کشت، اجرای شیوه‌های نوین آبیاری و توسعه سطح زیرکشت گلخانه‌ها و انتقال محصولات آب‌بر شامل اقلام جالیزی، صیفی و سبزیجات به فضای گلخانه‌ای را در دستورکار قرار دهد. با این رویکرد، پرداخت تسهیلات ویژه توسعه کشت گلخانه‌ای در سال‌های اخیر پیگیری شده و تاکنون نیز پیشرفت‌های خوبی به‌دست آمده است تا جایی‌که در بیش‌تر استان‌های بزرگ ازجمله آذربایجان شرقی گلخانه‌های بزرگ مدرن با مشارکت کشورهای اروپایی برای تولید برخی محصولات صیفی احداث شده است. با این اقدام‌ها، در سال 96 اصلاح و بازسازی گلخانه‌ها 112 درصد رشد پیدا کرد؛ اما همچنان ایران رتبه مناسبی در سطح زیرکشت گلخانه‌ای جهان ندارد.

در دنیا سه‌میلیون هکتار گلخانه وجود دارد که بخش زیادی از آن را «کشت زیر پلاستیکی» تشکیل می‌دهد؛ آمریکا، چین، اسپانیا، هلند و ترکیه در توسعه کشت گلخانه‌ای مدرن در دنیا رتبه‌های برتر را دارند؛ حتی ترکیه از وضعیت مطلوبی در منطقه برخوردار است، بنابراین ایران نیز باید به‌سمت الگوی تلفیقی کشت برود تا علاوه‌بر توانمندی در تأمین محصولات مورد نیاز داخلی، صادرات خود را توسعه دهد. با اقدام‌های صورت گرفته در سال‌های اخیر مجموع سطح زیرکشت گلخانه‌های کشور به 12 هزار و 400 هکتار رسیده است که تا سال 1404 خورشیدی، 48 هزار و 350 هکتار به کشت گلخانه‌ای کشور اضافه خواهد شد. البته قرار بود تا پایان سال 96 طبق برنامه دوهزارو 200 هکتار توسعه کشت گلخانه‌ای داشته باشیم که نزدیک یک‌هزارو 610 هکتار آن یعنی معادل 78 درصد برنامه محقق شده است. به گفته مسئولان، عمده گلخانه‌های کشور مربوط به استان‌های تهران، اصفهان، یزد و جنوب کرمان است که با توسعه کشت گلخانه‌ای بهره‌وری آب 10 تا 12 برابر نسبت به فضای باز افزایش می‌یابد.

هندوانه در اولویت انتقال به گلخانه نیست

غلامرضا تقوی، مدیرکل دفتر امور گلخانه‌ها، گیاهان دارویی و قارچ معاونت امور باغبانی وزارت جهادکشاورزی، در توجیه این‌که چرا تاکنون هندوانه به فضای گلخانه‌ای منتقل نشده است، گفت: تولید هندوانه با ساختار موجود گلخانه‌های کشور ما تطبیق ندارد. به عقیده وی، به‌دلیل نبود زیرساخت‌های لازم در شرایط فعلی، کشت هندوانه در فضای گلخانه‌ای در برنامه‌های این وزارتخانه قرار ندارد؛ البته این بدان معنا نیست که هندوانه در گلخانه تولید نمی‌شود، بلکه تولید آن بسیار محدود است. وی با بیان این‌که برای سال آینده برنامه توسعه گلخانه‌ها به دوهزارو 700 هکتار در دستورکار است، گفت: برخی صیفی‌جات ازجمله گوجه‌فرنگی، فلفل و بادمجان در اولویت برنامه انتقال از فضای باز به گلخانه قرار دارد. تقوی با اشاره به این‌که طی سال‌های اخیر بخش عمده توت‌فرنگی مورد نیاز کشور در فضای گلخانه‌ای کشت می‌شود، اظهار داشت: تلاش داریم خانواده ملون‌ها را نیز به فضای گلخانه‌ای منتقل کنیم؛ هندوانه نیز در برنامه‌های بعدی قرار خواهد گرفت، زیرا اکنون تولید هندوانه از لحاظ اقلیمی در برخی استان‌ها همچون سیستان و بلوچستان با استفاده از «نوار تیپ» انجام می‌شود که در کاهش مصرف آب تأثیرگذار است. نوار تیپ یکی از تجهیزات آبیاری قطره‌ای است که بیش‌تر برای کشت‌های ردیفی مانند گل کلم، کاهو، فلفل، پنبه و نیز گیاهان زراعی نظیر گندم، ذرت، حبوبات به کار می‌رود؛ در این روش لوله‌های پلاستیکی پخش آب به اندازه کافی نزدیک گیاه نصب می‌شود تا آب از طریق نفوذ عمقی در خاک به محدوده ریشه گیاه برسد. مدیرکل دفتر امور گلخانه‌ها، انتقال برخی محصولات به کشت پاییزه، استفاده از ارقام کم آب‌بر، بهره‌گیری نوار تیپ، استفاده از سایبان برای کاهش تبخیر یا بهره‌گیری از آب‌های سطحی برخی مناطق را از راهکارهای کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی برشمرد تا برای سال آینده 30 تا 40 درصد افزایش بهره‌وری در محصولات گلخانه‌ای داشته باشیم. وی اظهار داشت: در سال‌های گذشته حدود پنج‌هزار هکتار از گلخانه‌های کشور سنتی بودند که با اجرای طرح اصلاح و بازسازی طی یک برنامه پنج ساله از سنتی و چوبی به مدرن تبدیل شدند؛ اما با وجود این تنها پنج تا 10 درصد گلخانه‌های کشور ما در حوزه سبزی، صیفی و گل و گیاه مدرن بوده و نزدیک 70 درصد نیمه مدرن هستند که امیدواریم با وجود سرمایه‌گذاری، ورود تکنولوژی، دانش فنی و تجهیزات جدید در سال‌های آینده به رقم 25 تا 30 درصدی استاندارد جهانی دست پیدا کنیم.

مصرف آب تولید هندوانه با استفاده از تکنیک‌های جدید کاهش می‌یابد

حسین اصغری، مدیرکل دفتر محصولات علوفه‌ای و جالیزی معاونت امور زراعی وزارت جهاد کشاورزی، نیز در این باره گفت: در سال 1396 حدود سه‌میلیون و 750 هزارتن هندوانه در سطح 113 هزار و 500 هکتار تولید شد و برای سال زراعی 97 در نظر داریم همین میزان تولید را در سطح 109 هزار هکتار داشته باشیم. وی اظهار داشت: با این میزان تولید نیاز کشور ما برای مصرف داخلی و صادرات تأمین می‌شود و بنابراین برنامه‌ای برای افزایش سطح زیرکشت این محصول نداریم. اصغری به برنامه کاهش سطح زیرکشت هندوانه طی سال‌های اخیر اشاره کرد و اظهار داشت: در سال زراعی 92- 93 نزدیک چهار میلیون تن هندوانه در سطح 152 هزار هکتار کشت شد که این رقم در سال 95- 96 به نزدیک سه میلیون و 700 هزارتن در سطح زیرکشت 112 هکتار کاهش یافت. این مسئول در وزارت جهادکشاورزی افزود: عملکرد تولید هندوانه در سال‌های 92-93 در هر هکتار 26/2 تن بود که در سال‌های 95-96 این رقم به 33/4 تن در هکتار رسیده است. وی با بیان این‌که اکنون هندوانه در برخی استان‌های کم آب همچون سیستان و بلوچستان و خوزستان در شرایط خاص و با تکنیک‌های جدید سیستم آبیاری میکرو، کشت نشایی، استفاده از مالچ و پلاستیک برای کاهش تبخیر تولید می‌شود، اظهار داشت: در سال زراعی 95- 96 نزدیک 17 هزار هکتار کشت نشایی و 53 هزار هکتار آبیاری میکرو تیپ و مالچ انجام می‌شود که سعی داریم تا پایان سال 1400 تمامی سطوح زیرکشت محصولات جالیزی از مله هندوانه را تحت پوشش تکنیک‌های جدید که به کشت گلخانه‌ای نزدیک است، ببریم. این مقام مسئول تصریح کرد: اکنون هندوانه به‌دلیل چهار فصل بودن کشورمان به‌طور عمده در خوزستان، فارس، سیستان و بلوچستان، منطقه جنوب کرمان (جیرفت)، هرمزگان و خراسان و در استان‌های شمالی برای خودمصرفی و در برخی استان‌ها با آب سبز (آب باران) تولید می‌شود.

پارسال 690 هزار تن هندوانه صادر شد

مدیرکل دفتر محصولات علوفه‌ای و جالیزی وزارت جهادکشاورزی گفت: براساس آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران در سال 1396 حدود 690 هزارتن هندوانه با مصرف 163 میلیون مترمکعب آب به ارزش 132 میلیون دلار به کشورهای عراق، امارات، ترکیه، کویت، قطر و عمان صادر شده است. اصغری بر این باور است که هندوانه علاوه‌بر این‌که در سبد غذایی مردم جای دارد؛ بلکه بخشی از صادرات غیرنفتی کشور به‌شمار می‌رود، بنابراین نباید ارزآوری این محصول را از دست بدهیم، بلکه باید با استفاده از تکنولوژی‌های جدید، بذور دارای پتانسیل بالا، روش کشت نشایی، آبیاری میکرو، مالچ، تغذیه مناسب و افزایش بهره‌وری آب شرایط را برای افزایش تولید در واحد سطح فراهم کنیم تا نه تنها منابع آبی ما صدمه چندانی نبیند، بلکه بتوانیم به تولید و عرضه این محصول ادامه دهیم. به عقیده کارشناسان بخش کشاورزی، تولید هندوانه به‌ویژه در مناطق محرومی چون سیستان و بلوچستان برای امرار معاش کشاورزان اجتناب‌ناپذیر است؛ ضمن آن‌که نباید از یابد ببریم سفره خانواده‌های کم‌درآمد در فصول بهار و تابستان با هندوانه رنگین می‌شود.

بحران آبی پابرجاست

با وجود تلاش‌های وزارت جهادکشاورزی برای بهینه‌سازی مصرف آب در تولید انواع محصولات کشاورزی، بحران در منابع آبی ایران پابرجاست که زنجیره تولید موادغذایی در کشور را تهدید کند؛ از این رو نیاز است حرکت به‌سمت کشاورزی مدرن و فاصله گرفتن از کشاورزی سنتی و تولید محصولات آب‌بر در فضای باز با سرعت بیش‌تری اجرا شود. نباید در این میان تغییر الگوی مصرف محصولات کشاورزی در بین مردم را نیز نادیده گرفت؛ زیرا در گذشته هر محصولی در فصل خود کشت و مصرف می‌شد و مردم برای داشتن محصولات تازه‌خوری در خارج از فصل ناچار بودند برخی محصولات دارای ماندگاری بالا مانند سیب‌زمینی و پیاز را در فضایی تاریک انبار و گوجه‌فرنگی را به رب گوجه تبدیل کنند؛ اما اکنون در هر فصل و هر نقطه از کشور شاهد تولیدات کشاورزی در خارج از فصل خود هستیم، به‌شکلی که بیش‌تر محصولات سبزی و صیفی و جالیزی در تمامی استان‌های کشور تولید و به وفور به بازار عرضه می‌شود که همین امر موجب مصرف بیش‌تر آب شده است.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه سبزینه ، تاریخ انتشار 13 تیر 97، کدمطلب: 46848، www.sabzineh.org