شعار سال: از مجموع 164 میلیون هکتار مساحت حوضه‌های آبخیز کشور، حدود 90 تا 95 میلیون هکتار آن مربوط به مناطق کوهستانی، شیب‌دار و مابقی مربوط به دشت‌هاست. بر این اساس حدود 91 میلیون هکتار از عرصه‌ حوضه‌های آبخیز (55/5 درصد از سطح کشور) سالانه بیش از 22 میلیارد مترمکعب رواناب مستقیم و سریع تولید می‌کنند که در تشدید فرسایش و ایجاد سیلاب‌های مخرب مؤثر هستند و در نهایت با تبخیر از دست می‌رود. با توجه به شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک ایران، وجود زیست‌بوم‌های شکننده و حساس بیابانی و کوهستانی و از طرفی خشک‌سالی در بسیاری از مناطق حفاظت خاک با اجرای عملیات آبخیزداری از سازنده‌ترین راهکارها برای مقابله با خشک‌سالی، کنترل سیلاب‌های مخرب و مهم‌تر از آن نفوذ آب به داخل سفره‌های زیرزمینی است. لذا درباره اجرا و عملیاتی‌کردن تخصصی مدیریت بیولوژیک حوضه‌های آبخیز گفت و شنودی با وحیدرضا شادفر، دبیر کارگروه حصار بیولوژیکی پژوهشکده محیط‌های خشک و پژوهشگر و محقق عرصه‌های منابع طبیعی کشور داشتیم که در ادامه می‌آید.

نظر شما درباره جنگل‌کاری و مدیریت بیولوژیک حوضه‌های آبخیز چیست؟

حوضه‌های آبخیز کشور با ساکنان و بهره‌برداران تعریف شده، نیازمند ارزیابی جامع‌تر و به چالش کشیدن گزینه‌های مدیریتی و اقدامات اجرایی از قبیل مدیریت بیولوژیک (پوشش گیاهی) و نتایج حاصل از آن‌ها است. از سویی دیگر با توجه به تخریب گسترده مراتع ایران، یکی از دغدغه‌های مدیریت منابع گیاهی و دارویی، استفاده اصولی از این منابع و جلوگیری از تخریب و حفاظت آن‌هاست. دانشمندان با استفاده از سیستم مدل‌سازی حوضه‌های آبخیز، سناریو جنگل‌کاری را به‌عنوان برترین و کارآمدترین سناریوی حوضه‌های آبخیز معرفی کرده‌اند. از طرفی ایران با بیش از هفت‌هزارو 500 گونه گیاهی و صادرات آن‌ها می‌تواند، منبع مهم درآمد ارزی برای کشور ایجاد کند؛ لذا با کمی تأمل، ضرورت مدیریت بیولوژیک حوضه‌های آبخیز را می‌توان درک کرد.

آبخیزداری چه نقشی در حفظ منابع آبی ایفا می‌‌کند؟

متأسفانه تبخیر و تعرق کشور سه‌برابر متوسط جهانی است. (متوسط بارندگی250 میلی‌متر و متوسط تبخیر و تعرق کشور 2500 میلی‌متر) اندک منابع و ذخایر آبی کشور، آب موجود در مخازن سدها، آب رودخانه‌ها و تالاب‌ها و سایر منابع توسط دو انرژی قدرتمند، باد و گرمای خورشید در حال تبخیر و از بین رفتن هستند و پس از تبخیر و تشکیل ابر باتوجه به گرمای جو و تشدید پدیده آلبیدو در کشور بارشی نیز صورت نمی‌گیرد، ابرها با همان جریانات بادی از دسترس خارج و اکثراً از کشور خارج می‌شوند. بنابراین اگر با عملیات آبخیزداری بتوانیم آب را در زمین نفوذ بدهیم، بهتر از آن است که اجازه دهیم تبخیر شود. در حوزه باب گهر زرند کرمان، با انجام عملیات آبخیزداری دبی متوسط ۳۲ رشته قنات را از 3/85 لیتر در ثانیه به 7/2لیتر یعنی دو برابر رسانده که نشان‌دهنده موفقیت آبخیزداری است.

آیا آبخیزداری در تعادل‌بخشی نیز نقش دارد؟

اگر حوضه‌های آبخیز را با اقداماتی چون درختکاری، مدیریت بیولوژیک و عملیات تکمیلی حفاظت، تحت پوشش قرار دهیم، درصد زیادی از آب به داخل زمین نفوذ خواهد کرد. وقتی در کشور گرم و خشک ایران، با آبخیزداری مؤلفه تبخیر را کاهش و فرآیند نفوذ را تسهیل کنیم، تعادل‌بخشی انجام شده است، مانند۱۵۰ هکتار از دره خشک ورودی منطقه طالقان که در سال ۷۳ عملیات آبخیزداری در آن اجرا شد و در حال حاضر از چشمه‌هایی با دبی چهار لیتر در ثانیه برخوردار است.

چه برنامه‌ای جهت مدیریت بیولوژیک حوزه‌های آبخیز با گونه سنجد در دست است؟

درختان سنجد درختانی مقاوم به خشکی، شوری و مقاوم به آفات هستند، درختی سریع‌الرشد با کم‌ترین نیاز آبی تا جایی‌که در مناطقی با میانگین 250 میلی‌متر بارندگی سالانه، سبز مانده و به رشد خود به‌خوبی ادامه می‌دهند، فاکتور بعدی و مهم‌تر از آن علاوه‌بر ارزش غذایی میوه سنجد که دارای انرژی متابولیسمی بالایی است، از ترکیبات شیمیایی ارزشمند دارویی نیز برخوردار است. هدف اصلی از توسعه جنگل‌کاری و مدیریت بیولوژیک آبخیزها با گونه مقاوم سنجد (بعضاً به‌‌روش دیم)، ارائه راه و روشی چند منظوره است که بتواند در این شرایط، با توجه به تغییر اقلیم، کم‌آبی و تشدید پدیده خشک‌سالی و تشدید آلبیدو در کشور، علاوه‌بر تولید کار، اشتغال پایدار روستایی، زودبازده بودن و درآمدزایی، با تولید مواد اولیه صنایع تبدیلی مرتبط و فرآوری آن ارزآور نیز باشد.

چه توصیه‌ای برای توسعه کاشت گیاه دارویی سنجد در حوضه‌های آبخیز دارید؟

طی هشت‌سال بر روی هفت نسل سلکسیون نهال سنجد کار کردیم و موفق به تولید نهال مرغوب و اصالت‌دار سنجد در تیراژ بالا شدیم که در مناطق مختلف کشور سازگاری بسیار خوبی از خود نشان داده است. نهال سنجد پس از کاشت، به‌راحتی شرایط محیط را تحمل کرده و بدون نیاز به مراقبت‌های معمول یا آبیاری‌، به‌خصوص در عرصه‌های شیب‌دار و حوزه‌های آبخیز در نامساعدترین و فقیرترین وضعیت نوع خاک، رشد می‌کند. با توجه به سریع‌الرشد و زودبازده بودن درختان سنجد که سال سوم به‌بار اقتصادی می‌رسند، توصیه‌ام به ساکنان و بهره‌برداران حوضه‌های آبخیز و روستاییان و افراد بومی، توسعه کاشت سنجد است و این‌که نگران بازاریابی و فروش محصول نباشند، تمهیداتی اندیشیده شده و محصول سنجد به‌طور تضمینی از آن‌ها خریداری خواهد شد.

آینده طرح مدیریت بیولوژیک حوضه‌های آبخیز با گونه سنجد را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

بیش از 600 حوضه آبخیز در کشور شناسایی شده، این پتانسیل بسیار بالایی در ایجاد اشتغال برای تحصیل‌کردگان بیکار رشته‌های مرتبط و منبع بکری به‌منظور درآمدزایی و اشتغال پایدار برای روستاییان است که متأسفانه قبلاً به این موضوع از این دید بها داده نشده است، درحال حاضر تفکر مدیریتی حاکم بر دستگاه‌های متولی خصوصاً سازمان جنگل‌ها و مراتع از شعارگرایی به عملگرایی بر پایه علمی، نشانه خوب و امیدوار‌کننده‌ای است. طرح مدیریت بیولوژیک حوضه‌های آبخیز با گونه سنجد، از ابتدای کاشت، داشت و برداشت تا آخرین مرحله که شناسایی بازارهای هدف است، آموزش چگونگی تولید، نحوه کاشت، فرآوری، بازاریابی، فروش و حتی صادرات محصول تولیدی برای هر استان به‌طور هدفمند طراحی و برنامه‌ریزی شده است؛ لذا با پیش‌بینی و پیشگیری موانع اجرایی، به آینده طرح بسیار خوش‌بین هستم.

عمده‌ترین هدف از اجرایی کردن طرح مدیریت بیولوژیک حوزه‌های آبخیز چیست؟

هدف اصلی از اجرای طرح جنگل‌کاری و مدیریت بیولوژیک حوزه‌های آبخیز با گونه‌های مثمر مقاوم به خشکی، اول درآمدزایی بیش‌تر برای بهره‌برداران و دوم نقش مهم و عمده‌ای است که روستاییان در حفاظت از این حوزه‌ها می‌توانند ایفا کنند که قطعاً منجر به ماندگاری روستاییان در روستا و جلوگیری از مهاجرت خواهد شد. وقتی روستاییان درآمد داشته باشند روستای آباء و اجدادی خود را ترک نخواهند کرد.

سایت شعار سال، با تلخیص و اضافات برگرفته از سایت روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار 21 مرداد 97، کد مطلب: 52635، www.sabzineh.org