شعار سال:معدن‌خواران و غارخواران در حالی با سرعت مشغول تخریب غار اسپهبدخورشید سوادکوه هستند که حتی اهرم‌های قانونی هم نتوانسته به صورت جدی مانع فعالیت افراد سودجود شود تا جایی که پس از تخریب جدی اسپهبدخورشید و توقف پروسه ثبت جهانی آن، که در حقیقت تخت جمشید شمال ایران محسوب می‌شود، آبزیان رودخانه کبیر از بین رفتند و سکنه روستا سرچلشک به عنوان سنتی‌ترین و قدیمی‌ترین روستا استان مازندران هم به حاشیه شهرها مهاجرت کردند.

 

 احمد باوندسوادکوهی، مدیر بنیاد پژوهش‌های فرهنگ و تاریخ سوادکوه با اشاره به این‌که غاراسپهبد خورشید در سوادکوه به عنوان غاری که بزرگترین طاق دنیا را دارد، جز چهار طاق برتر جهان بشمار می‌رود، گفت: گرچه هنوز برای تعیین دوره تاریخی این غار کاوش باستان‌شناسی انجام نشده  اما معماری داخل این غار با دوره اشکانی و ساسانی قرابت زیادی دارد. از منظر باستان‌شناسی بناهای ساخته شده در آن به اندازه یکی از اهرام ثلاثه مصر سنگ و ساروج دارد.

باوند در ادامه افزود: طاق این غار  95 در 85 متر طول و عرض داشته و معماری آن می‌تواند جز عجایب هشتگانه جهان باشد.  منطقه غار اسپهبدخورشید کوهستانی بوده و به‌خاطر شرایط آب‎وهوایی در تمام فصول سال امکان فعالیت و ساخت‌وساز وجود نداشته، به همین دلیل حداقل حدود  30 سال زمان برای ساخت این بناها در غار وقت صرف شده. آب‌انبار، سیلو، تخت‌گاه، شاه‌نشین و چندین طبقه ساختمانی از جمله ویژگی‌های این غار محسوب می‌شود.

 

 

همچنین  دری سنگی به وزن 700 من که اگر هر من را 30 کیلو در نظر بگیریم، می‌شود 2100 کیلو؛ خاصیت میترانیکی داشته که 500 نفر باید از بیرون در را هل می‌دادند تا باز شود و 50 نفر باید از داخل در را هل می‌دادند، تا بسته شود.

فسیل آمونیت، دوره سوم زمین‌شناسی متعلق به 180 تا 200 میلیون سال پیش

برخی براین باورند که با کشف فسیل آمونیت در غار اسپهبدخورشید،  می‌توان گفت که این غار مربوط به دوره سوم زمین شناسی یعنی حدود 200 میلیون سال پیش است. همچنین وجود آثاری همچون تیر چهار شعله از کاربری نظامی منطقه خبر می‌دهد. این مدل تیرها احتمالا به دوره اشکانی می‌رسد. غارهای شمال‌غرب ایران کاربری آیینی و در زمان جنگ هم کاربری نظامی داشته‌اند.
مدیر بنیاد پژوهش‌های فرهنگ و تاریخ سوادکوه  ضمن بیان این‌که از سال 1306 تا سال  1339، حدود 300 گروه کوهنورد از داخل و خارج کشور برای فتح این غار آمدند اما موفق نشدند، اظهار کرد: نخستین فاتح غار اسپهبدخورشید چنگیز شیخلی، پدر غارشناسی ایران در سال 1339 بوده و قبل از شیخلی، هنگامی که کارگران و مهندسان خارجی در حال ساخت راه‌آهن بودند، متوجه این غار می‌شوند.

مدیر بنیاد پژوهش‌های فرهنگ و تاریخ سوادکوه وجود میدان تیر در زیر این غار را عامل دوم تخریب آن دانست و گفت: این میدان تیر به لشکر 63 زرهی گرگان که پادگان دوآب است، تعلق دارد. یک منطقه صاف شده و سربازها ماهی یک‌بار، تمرین تیراندازی دارند. البته میدان تیر فعلا تعطیل و نیمه تعطیل است.

در فاصله  150 متری غار هم یک معدن دیگر و فاجعه قرن 20 قرار دارد. انفجارهایی که در این منطقه و معدن اتفاق افتاد، بسیار مخرب بوده، که خوشبختانه به دلیل مقاومت بالا غار به صورت کامل تخریب نشد، اما علاوه بر ایجاد منظری نازیبا و زشت، یک فاجعه زیست محیطی بشمار می‌رود. حریم و منظر این منطقه بسیار تغییر کرده و مشخص هم نیست که چه نهادی و با چه استدلالی به این معادن  مجوز فعالیت و بهره‌برداری داده است. البته این معدن هم فعلا فعالیت ندارد.
به گفته مدیر بنیاد پژوهش‌های فرهنگ و تاریخ سوادکوه، معدن دیگری در پایین غار اسپهبدخورشید منظر آن‌را خراب کرده و 24 ساعته هم فعالیت دارد، هر 5 دقیقه دو کامیون شن‌وماسه خارج و داخل می‌شود. با دادستان مازندران نامه‌نگاری شد و دادستانی هم در بهمن سال 97 دستور تعطیلی معدن را صادر کرده اما به دلیل تجمع و اعتراض معدن‌کارها، دستور فعالیت معدن مجددا و با مهلت 6 ماهه صادر شد.

وی در ادامه گفت‌وگویش عوامل انسانی را از دیگر مخربان غار اسپهبدخورشید برشمرد و تاکید کرد: پس از معرفی غار توسط شیخلی در سال 1340 و به ویژه در 15 سال اخیر افراد سودجود با هدف گنج‌یابی تمام معماری داخل غار را ازبین برده‌‌اند. 4 سال پیش 150 میلیون تومان اعتبار برای رسیدگی و احداث پایگاه پژوهش در این غار در نظر گرفته شد، اما مدیرکل سازمان میراث فرهنگی استان این بودجه را هزینه حقوق و عیدی کارکنان سازمان کرد. در سال 94 هم در نامه‌‌ای به حسن روحانی درخواست رسیدگی به این غار راداشتیم؛ سازمان بازرسی هم وارد قضیه شد اما اقدام خاصی انجام نشد.

باوند با اشاره به روستا سرچلشک در 500متری غار اسپهبدخورشید، به عنوان بومی‌ترین و سنتی‌ترین روستا مازندران، گفت: امروز بخاطر فعالیت این معادن و گردوغبار، روستایی که 70 خانوار داشت،  خالی از سکنه شده. علاوه برآن یک چشمه آب معدنی( آب گوگردی) یا آب‌درمانی وجود دارد که مازندرانی‌ها به آن گندو می‌گویند و می‌تواند تبدیل به یک منطقه گردشگری درمانی شود و قابلیت ثبت ملی را هم دارد؛ اما دقیقا در دو متری این چمشه هم یک معدن زده شده است.

 در 6 سال اخیر بیمه خسارت زیادی به کشاورزان پایین دست این منطقه داده است، چراکه پساب املاح معدنی در زمان شست‌وشو، شن‌وماسه وارد رودخانه شده و شالیزارها هم ازهمین رودخانه تغذیه می‌کنند؛ که علاوه بر تولید محصول نامرغوب باعث بیماری‌های فراوانی خواهد شد. در رودخانه کبیر (سولا)  موجودات آبزی ( سمور، سگ آبی و...)  بسیا زیادی بود اما حالا تنها آب‌گل‌آلود دیده می‌شود.
غار اسپهبد خورشید یا کرکیل دژ یا کیجاکچال بر سر راه تهران به سوادکوه در ناحیه دوآب در نوزده کیلومتری شهر پل سفید در شهرستان سوادکوه استان مازندران قرار دارد. این غار در مسیر قلعه کنگلو قرار دارد. این غار بر سینه لردکمر قرار داشته و در متون تاریخی به نام طاق عایشه گرگیلی دژ نیز خوانده شده‌است. در زبان مردم منطقه سوادکوه این غار به نام لاپ کمر معروف است. همچنین مردم روستاهای اطراف این غار را به نام «دیوکالی» به معنا «لانه دیو» می‌شناسند.

غار اسپبهبدخورشید در محاصره معدن‌کاران و غارخواران