شعار سال: پرونده «جهادسازندگی» - بخش 33

پرونده «جهاد سازندگی» به آنجا رسید که لازم بود نسبت این نهاد با الگوی تمدنی منشعب از انقلاب اسلامی روشن شود. در این رهگذر، لازم بود که به دلیل خلأ دانش در حوزه «هویت تمدنی ایران اسلامی»، و با هدف تبیین ابعاد واقعی این تمدن بر «چیستی» آن بحث شود؛ و در بخش قبل، مقدمه‌ای در مورد نفوذ تمدنی «ایران اسلامی» طی یک هزاره، از اقصا نقاط شرق دور تا سواحل اقیانوس اطلس - و حاکمیت بلامنازع زبان پارسی از اورست تا وین - در این زمان موسع آورده شد؛ و به عرض رسید که در دوران هزار ساله فراز تمدنی ما، بخش قابل توجهی از چهار گونه «زبان حکمرانی و دیوانی»، «زبان دانش و فناوری»، «زبان شعر و حکمت»، و «زبان محاوره»، دست‌کم در این پهنه وسیع، پارسی بوده است.

در همین راستا در مطلب پیشِ رو، یک نامه که از سوی تیمور لنگ، بزرگ مغولان، به یکی از پادشاهان اروپایی، و مقارن زمان فتح سرزمین «عثمانیان پارسی‌گوی»، و آن هم به زبان پارسی نگاشته شده، رونمایی می‌شود. میرزا محمدخان قزوینی¹ در روزنامه «کاوه» که در تاریخ 28 آذر 1290 هجری شمسی منتشر شد متنِ نامه تیمور گورکانی² به شارل ششم³، پادشاه فرانسه، در سال 1402 میلادی را منتشر کرده است. این نامه چنان که از تاریخ آن پیداست⁴ در ترکیه امروزی، و تنها 12 روز پس از شکست و اسارت تاریخی سلطان پارسی‌گوی عثمانی، بایزید ایلدرم⁵، نوشته شده، و اصل آن اکنون در خزانه اسناد رسمی پاریس نگهداری می‌شود. «فری جوآن مارحسیا مطران»، که تبار ایتالیایی داشت و رهرو فرقهٔ فرانسیسکن بود و بزرگ کشیش‌های منطقه «سلطانیه» (در جوار زنجان امروزی)، پیک پی‌خجسته این نامه بود. بنا به نقل حسین میرجعفری، این نامه در ژوئن 1403 به پادشاه فرانسه تحویل شد.⁶ متن این نامه عیناً از این قرار است:

^«امیر کبیر تمر کوران زید عمره

ملک ری دفرنسا

صد هزار سلام و آرزومندی ازین محّب خود با جهان ارزمندی بسیار بعد از تبلیغ ادعیه رای عالی آن امیر کبیر را نموده می‌شود که که فری فرنسکس تعلیم‌ده بدین طرف رسید و مکاتب ملکان را آورد و نیک‌نامی و عظمت و بزرکوری آن امیرکبیر را عرضه کرد عظیم شادمان شدیم و نیز تقریر کرد که با لشکر انبوه روانه شد بیاری باری تعالی و دشمنان ما را و شما را قهر و زبون کرد من بعد فری جوان مارحسیا سلطانیة به خدمت فرستاده شد وی بخدمت تقریر کند هر چه واقع شد اکنون توقع از آن امیر کبیر داریم دائماً مکاتیب همایون فرستاده شود و سلامتی آن امیر کبیر باز نماید تا تسلّی خاطر حاصل آید دیگر می‌باید که بازرگانان شما را بدین طرف فرستاده شود که اینجایگه ایشانرا معزّز و مکرّم سازیم و نیز بازرگانان ما بدان طرف رجوع سازند ایشانرا نیز معزّز و مکرّم سازند و بر ایشان کسی زور و زیادتی نکند زیرا دنیا ببازرگانان آبادانست زیادت چه ابرام نمایم دولت باد در کامرانی بسیار سال و السلام تحریر فی غرّة محرّم المکرم سنة خمسة و ثمانمایه الهجریّة [مُهر تیمور[»

تصویر نامه

در مورد این نامه دو نکته مهم و حائز اهمیت وجود دارد:

الف) تیمور، سه موج حمله به سمت غرب و جنوب را از مبدأ شهر بلخ سامان داد که به حملات سه، پنج و هفت ساله موسوم است. وی سه سال پیش از مرگش در خلال جنگ هفت ساله (یعنی در سال 1402 میلادی) توانست سلسله مقتدر عثمانی را شکست دهد؛ و بشارت این غلبه، به زبان پارسی، با تصریح بر عنوان «دشمن مشترک با اروپاییان» و البته «توسط بزرگ کشیشان منطقه» برای پادشاه فرانسه ارسال شد. این همه نشان‌گر پیوند عمیق استراتژیک امیر گورکانی با اروپای مسیحی است.

مرحوم جلال آل احمد⁷ در «غربزدگی‌»اش از قول رنه گروسه⁸ نفوذ مسیحیت نسطوری⁹ در سرزمین مغولان را عامل این پیوند استراتژیک برمی‌شمرد و می‌نویسد:

«اهمّیّت تاریخی مسیحیّت ترک بسیار زیاد است. می‌دانیم که ولایت سغد که ترکان غربی از 565 میلادی به بعد در آن ساکن شدند، یکی از بزرگ‌ترین مراکز کلیسای نسطوری بود. از این‌جا و نیز از ولایت بلخ بود که مبلّغان نسطوری به قصد مسیحی کردن آسیا پا در راه نهادند... چنین به نظر می‌رسد که در حدود سال هزار میلادی، مبلّغان نسطوری کار مسیحی کردن عقبه‌داران قبایل ترک را در آسیای مرکزی به انجام رسانده باشند. این قبایل عبارتند از: (اونگوت)های مغولستان داخلی، (قره‌ایت)های مغولستان مرکزی و (نایمن)های مغولستان غربی. صرف‌نظر از اویغورها که از مدّت‌ها پیش در صحرای گبی به آداب مسیحیّت مؤدّب شده بودند، به هر جهت سیمای نیمه‌مسیحی امپراتوری چنگیزخان را بی‌توجّه به ایمان نسطوری این همه ترکان غربی که در رکابش شمشیر می‌زدند، نمی‌توان مشخّص کرد».¹⁰

بعدها در همین پرونده به این مسئله خواهیم پرداخت که سرعت گسترش خیره‌کننده تمدن پارسی‌زبانان به‌سوی اروپا و توسعه برق‌آسای سرزمین‌های تحت نفوذ آنان، عامل اساسی این دست‌پاچگی و متعاقب آن پیوند نظامی بین مغولان و اروپاییان است. در واقع، فاصله سده‌های نهم، دهم و یازدهم قمری، یعنی حدود سال‌های 1400 تا 1529 میلادی، زمانی است که امپراتوری روم غربی، از دو سوی شرق (عثمانی) و غرب (اندلس؛ اضمحلال: 1492 م) در پنجه فشار مسلمانان اسیر شده بود. شاید بتوان گفت فاصله سال‌های فتح قسطنطنیه (1453م) تا اضمحلال اندلس (1492م) و تا محاصره اول وین (1592م) و محاصره دوم این شهر (1683م) سال‌های صورت‌بندی بزرگترین کشمکش‌های تاریخ بر سر حیات و ممات تمدن مسیحی است. اروپا که دیگر در چند ناحیه معدود از اروپای غربی و شمالی خلاصه می‌شد، صدای مهیب خرد شدن و فروریختن استخوان‌های پیکر نحیف تمدنش را به‌وضوح می‌شنید.

متعاقب این تکانه، اروپایی‌ها نومیدانه راهبردهای متعددی طراحی کردند تا از پیشروی و بسط این تمدن بزرگ به‌سوی غرب جلوگیری کنند. از پیشِ رو جنگ‌های دویست ساله صلیبی، از پشت سر تحریض مغولان نسطوری به ترک‌تازی در سرزمین‌های مسلمان، و نیز تصرف ممالک هندِ بزرگ توسط انگلیس، و از داخل، سیاست اختلاف‌افکنی میان کانون‌های سیاسی ایران بزرگ – که جملگی به فارسی سخن می‌گفتند - از جمله راهبردهای اروپاییان بود، که به‌صورت بطئی و در یک دوره سیصد ساله کارگر افتاد.

ب) با هدف مکتوم ماندن اتحاد استراتژیک بین مسیحیان شرق و غربِ کانون ایران - یعنی مغولان و اروپاییان - تلاش زیادی صورت گرفته تا تیمور لنگ را در عداد مسلمان، یا اهل تسنن، و گاهی حتی اهل تشیع، و حتی حافظ کل قرآن بدانند، و هم بر این مقال افسانه‌ها بسرایند که مثلاً «تیمور قرآن را از انتها به ابتدا و به‌عکس از بر می‌خوانده!!!» اما حقیقت آن است که این گورکانی خونخوار، متحد استراتژیک مسیحیان اروپایی در انهدام تمدن پارسی‌گوی آن دوران است. مرحوم جلال، در این مقام، شواهدی از گفتگوهای ابن‌خلدون¹¹ با یکی از وعاظ قسطنطنیه می‌آورد که حمله تیمور را پیش‌پیش می‌دانسته:

"ابن خلدون که در اواخر عمر خود تیمور را دیده است و با او مصاحبه‌ای دارد، می‌نویسد: «هنگامی که هنوز در مغرب بودم، پیشگویی‌های بسیار از قیام تیمور شنیده بودم. ستاره‌شناسان در حدود سال 766 منتظر ظهورش بودند. یک روز در «فاس»، در مسجد «القارویین» واعظ قسطنطنیه، ابوعلی بادیس، را دیدم که رأیش حجّت است. از او درباره قرانی که باید واقع شود پرسیدم. گفت دلالت دارد بر ظهور شخص مقتدری از شمال شرقی مردم صحرانشین که بر این پادشاهان پیروز خواهد شد و قسمت عمده ربع مسکون را خواهد گرفت و از او گذشته «ابن زرزر» طبیب یهودی پادشاه فرنگ «بن آلفونسو» نیز همین را به من نوشته است...»¹²

توجّه کنید که راویان این اخبار، یک واعظی است از قسطنطنیه آمده که تازه به دست مسلمانان عثمانی فتح شده و دیگری، طبیبی یهودی از دربار شاهی از فرنگ! به این طریق فکر نمی‌کنید حق داشته باشیم که از این‌جای پای صریح، این حقیقت تاریخی را بخوانیم که رُفت و روب مغول، هنوز به اندازه کافی کمر اسلام را نشکسته بوده است و در غربِ همیشه خواب نطربوق دیگری را می‌دیده‌اند که بیاید و پشت این پهلوان را عاقبت به خاک برساند! اگر هنوز شکّی دارید، متوجّه باشید که نه از آتش ویرانی مغول و نه از کشتار تیمور، هرگز جرقّه‌ای به دامن مسیحیّت نرسید؛ و روسیه هم که اندکی تأدیب شد، به کیفر این گناه بود که «ارتدکس» بود و سر به آستان پاپ اعظم روم نمی‌سود...

اکنون بگذارید یک بار دیگر قلم را به ابن‌خلدون بدهم تا «... از بیگانگان هرگز ننالم و الخ...» این حضرت، درباره شخص تیمور می‌گوید: «برخی او را عارف مشرب می‌دانند و برخی دیگر رافضی‌اش می‌دانند. زیرا که دیده‌اند برای افراد خاندان علی برتری قایل است...¹³» می‌بینید که زمزمه، بسی پیش از صفویان آغاز شده است و آن‌وقت مگر این تیمور «رافضی» چه کرد؟ یک‌بار دیگر دنیای اسلام را چنان کوبید که نه از تاک‌ نشان ماند و نه از تاکنشان¹⁴. اگر هلاکوی مغول در 657 هجری، خلیفه عبّاسی بغداد را به ترس از لرزش زمین و آسمان و غضب الهی لای نمد مالید تا خفه شد، این گردن کلفت ثانی، یعنی تیمور، بایزید ایلودوروم(=برق) را که آخرین سلجوقیان ترکیه بود، در قفس کرد و به عنوان خوش‌رقصی، برای نامسلمانان مسیحی هم‌چون ببری به تماشایش گذاشت."

در بخش‌های بعدی، بیشتر به ابعاد تمدن ایران اسلامی خواهیم پرداخت؛ تا پس از معرفی این تمدن بزرگ و حیرت‌آور و روایت نشده، و روشن شدن نسبت جهاد سازندگی با این تمدن، نگاه درست به الزامات و ابعادِ نهادسازی بومی اندک‌اندک شکل بگیرد.

پانوشت

1- مشهور به علامه قزوینی (11 فروردین 1256 ش تهران - 6 خرداد 1328 ش تهران)

2- تیمور گورکان (748–783 ه‍.خ / 771–807 ه‍.ق / 1336–1405 م)، معروف به تیمور لنگ، نخستین پادشاه گورکانی (تیموری) و پایه‌گذار این دودمان است.

3- شارل ششم (به فرانسوی: Charles VI de France) ملقب به شارل دوست‌داشتنی (به فرانسوی: Charles le Bien-aimé) و شارل دیوانه (به فرانسوی: Charles L’insensé) (زادهٔ 3 دسامبر 1368 — درگذشتهٔ 21 اکتبر 1422). وی از 1380 تا 1422 میلادی پادشاه فرانسه بود. او در خردسالی به پادشاهی فرانسه رسید و در 1392 میلادی به بیماری جنون ادواری دچار شد. همین بیماری سبب شد که در بخش اعظم دوران حکومت طولانی‌مدتش، تحت تأثیر اطرافیانش باشد و استقلال رأی و توان اداره کشورش را نداشته باشد.

4- سه‌شنبه 18 مرداد 781 غره محرم سنهٔ 805 هجری برابرماه اوت 1402 مسیحی

5- سلطان بایزید اول (1354–1403)، مشهور به ایلدیریم (صا عقه) بایزید، از سال 791 تا 805 ه‍.ق پادشاه امپراطوری عثمانی بود.

6-- میرجعفری، حسین، تاریخ تیموریان و ترکمانان، سمت، 1375 (ص 187)

7- سید جلال آل‌احمد(1302 – 1348 ش) روشنفکر و ادیب منتقد؛ او عموزاده آیت‌الله طالقانی بود.

8- به فرانسوی: René Grousset(5 سپتامبر 1885–12 سپتامبر 1952) تاریخ‌دان معروف فرانسوی.

9-نِستوری یا نِسطوری، شاخه‌ای از مسیحیت است که منسوب به نسطوریوس، اسقف قسطنطنیه است. اینان مقارن با ساسانیان به آسیا گسترش یافتند؛ بازماندگان این نحله تا پس از اسلام در شهرهایی مانند نیشابور حضور داشتند؛‌ بخش قابل توجهی از مسیحیان ماوراءالنهر - از جمله احتمالاً تیمور لنگ - نسطوری هستند.

10- نگاه کنید به : Rene Grouset: - La face del' Asie. Ed. Payot-paris 1962. PP. 55 یا غربزدگی آل احمد.

11 -ابوزید عبدالرحمن بن محمد بن خلدون حَضرَمی معروف به «ابن خلدون» 732 هـ.ق/ 1332 م - 808 هـ.ق/ 1406 م - بسیاری او را بنیان‌گذار «جامعه شناسی» می‌دانند.

12 - غربزدگی؛ به نقل از: «ابن خلدون و تیمور لنگ»، ترجمه سعید نفیسی و نوشین‌دخت نفیسی، چاپ تهران، زوّار، صفحه 57.

13-همان کتاب، ابن خلدون و تیمور لنگ، صفحه 73.

14-نه از تاک‌ نشان ماند و نه از تاکنشان: ضرب المثل فارسی به معنی تاراج کردن.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری تسنیم، تاریخ 7 مرداد 98، کد مطلب: 2062992: www.tasnimnews.com